1. Bul temada siz kanday tusiniklerge iye boldiniz? 2. Shoktiriu metodlarin sanap bering xam olardin a`hmiyetin tusindirin`. 3. Argentometriya kanday usil. Ol kay jerlerde kollanidi? 4. Mor metodi boyinsha as duzindagi xlordin protsent mugdarin aniklan`. 5. Qara erioxrom T indikatorin xam ammiakli eritpe tayarlan`.
Lektsiya- 12
Tema: Kompleksonometriyaliq titrlew usillari.
Reje:
1. Merkurimetriya.
2. Kompleksonometriya (xelotometriya).
3. Reagent indikator ha`m adsorbtsion indikatorlar.
4. A`melde qollaniliwi.
1. Merkurimetriya
Merkurimetriyanin tiykargi reaktsiyasi tomendegi birigiu reaktsiyalari esaplanadi,
X-S1-, Vg-, SCN xam baska ba`zi bir ionlar. Kobinshe merkurimetiya usilinda kollanilatugin isshi eritpe sinap (II) nitrat Hg(NO3)2 bolip esaplanadi, onin anik kontsentratsiyasi NaCl din titrlengen standart eritpesi boyinsha aniklanadi.
Xlor ionlarin sinap (II) nitrat renen titrleude onin tensalmakligi reagent kontsentratsiyalari xam HgCl2 din turaklilik konstantasi menen aniklanadi: 100,0 ml 0,1 M NaCl eritpesin 0,05 M Hg(NO3)2 menen G titrleude Hg2 xam S1- ion kontsentratsiyalarinin kanday ozgeriuin tabamiz. Esaplaudi 1piuayilastiriu ushin eritpenin kolemi 100,00 ml ge ten xam ozgermeydi dep esaplaymiz. Eritpedegi Hg(NO3)2 sinap (II) nitrat NaCl siya3li tolik dissotsilangan dep esaplaymiz.
Titrleudin birinchi tochkasinda ele titrant kosilmaganda, [S1-] 0,10 mol`/l va rS1=-lg[Cl-] = 1,0 ga ten. Usi eritpege 10,0 ml 0,05 MHg(NO3)2 kosamiz. Titrleu iymek sizigin esaplauda (11,1) protsessin esapka aliu menen sheklenemiz, sebebi titrleu jagdayinda bul tensalmaklik ustinleu esaplanadi. Eger Hg2 ioninin tensalmaklik kontsentratsiyasin V(Hg(NO3)2) = 10,0 ml di «x» arkali belgilesek bul xalda HgCl2 din tensalmaklik kontsentratsiyasi: 0,05 -10.0 = q 005 — x, xlorid ionlari bolsa [S1-] = 100,0
= 0,1 —2(0,005 —x) = 0,09 2x ti payda etedi. Tensalmaklik kontsentratsiyasinin m1nisin HgCl2 turaklilik konstanta (P.2) sina 3oyamiz:
(0,09 2x) xam x= [Hg2 ] =3,6- 1014 mol`/l
tabamiz. Usi jol menen titrleu iymek siziqlarindagi baska tochkalarda esaplanadi.
Hg2 ionlari neytral yaki kislotali ortada indikator menen kok-fiolet tusli birikpe payda kiladi: Nyo2 2NDFK =VDDFK -T-2N
Eritpede difenilkarbozid penende shama menen usigan u3sas tensalmaklik payda boladi: Bul indikator menen titrleude eritpe rN=1,5—2,0 1tirapinda bolganda jaksi natijeler alinadi. Baska indnkatorlar difenilkarbozid disul`fonat, floroglyutsin, 8- oksixinolinnin azobirikpeleride paydalaniladi.
T1biy agin xam jer asti suwlari xamde tu`rli kristall xaldagi metall xloridler xam kompozitsiyalar xamde kuraminda xlor, bor birikpelerindegi xlorid ionlarinin mugdarin merkurometriyalik usilda aniklau a`meliy a`hmiyetke iye.
Bul usil biologiyalik suyiqliklar xam baska bler kuramini analiznda xam muvaffakiyat menen kullanilmakda. Organikalikalik birikpelerni tiyisli ozgereuga 6shratib (kislorodda endirib eki suyuklantirib), Olarnin kuramindagi xlorni merkurimetrik usilda aniklau mumkin. Bul usil menen tu`rli metaller kuramindagi brom, tiotsianidler va tsianidlerni indikator sipatinda difenilkarbozon kollaniu menen aniklau mumkin.
Merkurimetriya usili menen xlor va brom ionlarini
bevosita aniklauni OD % ulken bolmagan katelik menen
orinlanadi. Baska merkurometriya usilida bolsa, bul
0,3 0,5 % ti payda etedi.
2. Kompleksonometriya (xelotometriya)
Ha`zirgi uakitta ju`zden artik tu`rlishe kompleksler bar bolsa da «Kompleksonometriya» termini menen atalgan yaki «xelatometriya», sirke kislotasin, titrleu reaktsiyasindagi Ma2N2¥-2N2 ken kolemde ma`lim bolgan, tiykarinan, trilon B atli natriyli duzdi aytamiz.
Eritpede tu`rli kationlardi EDTA menen tasirlesiu reaktsiya tenlemesi tomendegishe baradi: Ca2 H2Y2 = CaY2--t-2H
Kompleks payda boliuinda, kation zaryadi kanday boliuinan garezsiz reaktsiyaga bir anion katnasip, eki vodorod ionlari ajiraladi.
Titrant penen aniklanip atirgan kationnin molyar massa ekvivalentleri olarnin molyar massasina ten.
Eritpenin kislotaliligi a`sirese salistirmali turakliligi az bolgan kompleks (Sa2 , Mg2 xam baska) ushin anik seziledi: Olardi tek siltili ortada titrleu mumkin. Kopchilik kationlar ammiakli bulfer eritpeler katnasinda titrlenedi. Juda turakli kompleks payda etiushi, misali, Fe3 siyaqli, kushli kislotali ortada titrleniui mumkin.
Isshi eritpeler
Kompleksonometriyada tiykargi isshi eritpe Na2H2 EDTA- 2N2O esaplanadi. Bul duz taza xalda ansat alinadi, suwda jaksi eriydi, eritpe buzilmaydi. A`piuayi jagdayda bul reagentte shama menen 0,3 % igallik boladi. Sol sebepli anik olshep alingan 6lgi boyinsha anik kontsentratsiyali EDTA eritpesin 0,3 % N2O ti esapkaa algan xalda) tayarlau mumkin. A`dette EDTA eritpesinin titri tsink duzi boyinsha tabiladi. Birak olshep alingan tsink metalin xlorid kislotada eritib standart eritpe titrleu ushin kollanilatugin EDTA eritpe kontsentratsiyasinin mugdari 0,01... 0,05 mol`/l xam kemnen-kem 0,1 mol`/l boladi.
Titrleu iymek siziqlari
Analizleniushi zat eritpesin EDTA menen titrleude vodorod ionlar ajralishi ha`m olardi boglash ushin silti eki ammiakli bulfer aralaspa kosilishi reaktsiya tenlemelerida korsetilgen.
100,0 ml 0,010 M №(gYuz)2eritpesini rN=9,0 bolgan ammiakli bulfer aralaspa va 0,2 M kontsentratsiyali ammiak katnasinda 0,010 mol`/l kontsentratsiyali ETDA menen titrleu iymek chizigini esaplaymiz. Titrleu uakitida eritpe ko`lemi 100,0 ml va ion kushleri ozgarmaydi dep kabil kilaylik. Ayni sistema ionlar tensalmakliki 4 va 5 bullimda korsetilgen. Tiykargi titrleu reaktsiyasi tomendegi sxema asosida yunadi, dep esaplaymiz.
Esaplauda shartli turaklilik konstantasidan foydalanamiz, onda nikelnin shartli tensalmaklik kontsentratsiyasi Ni(II) menen kompleks borlanmagan NiY2" ni Barlik ionlari, Y2 -shartli tensalmaklik kontsentratsiyasi Y4" menen borlanmagan Barlik NiY2 boleksheleri payda etedi, dep esaplaymiz.
Xuddi Usi jol menen vdsoblangan t6rli mugdarda kosilgan titrleuga ishtirak etuvchi titrant kontsentratsiyasi tomendegilerni payda etedi.:
Kosilgan Ia2N2Uml
|
[N;Y2]
|
[U4']
|
[N'i2 ]
|
pNi
|
50,0
|
5,0- Yu'3
|
5,5- 10-13
|
5,0- Yu'3
|
2,30
|
90,0
|
9,0- Yu'3
|
5,0- 10-12
|
1,0- 1Q-3
|
3,00
|
99,0
|
9,9 • 1Q-3
|
5,5- 10-11
|
1,0- Yu-4
|
4,00
|
99,9
|
9,99- 1Q-3
|
5,5- 10-10
|
1,0. 10'5
|
5,00
|
Ekvivalent tochkada [Nf ]' [Y4 ] =x, Usi sebepli -l^ll°H^-=l,8-1012, bunnan x = 7,4-108, pNi'==7,13 boladi.
Ekvivalent tochkadan keyin 0,1 ml artikcha kosilgan
Na2H2YaftHH eritpede [Y4 ]' = -°^M^-: = 1,0- 10 mol`/l
1,0-10"
kontsentratsiyagniy j6zege keltiradi. Eritpedegi nikel` ionlari tomendegiga
•=5,5-1010 mol`/l eki pNi =
1,0-10"5-1,8-1012 = 9,26 ten boladi. Ayni ma`lumotler boyinsha tozil-gan titrleu iymek sizig`i 11.2-rasmda keltirilgan. Rasmdan ekvivalent tochka jakinida nikel` ionlari kontsentratsiyasi birdan ozgeriui (titrleu sekirmesi) korinip turipti, buni tiyisli indikatorler arkali belgilash mumkin.
Bunday sakrama sizig`i ha`m umuman baska iymek siziqler x,am titrleu da`wirida nikelni shartli ion kontsentratsiyasi [№2 ]' ni ozgeriui menen xarakterlenedi.
Titrleu sakrama ulkenligi eritpede payda bolgan komplekslernin turaklilik konstantasi va reagentler kontsentratsiyasiga baylanisli. Komplekslernin uliuma turaklilik na`tiyjesi va kosimcha ligand (ayni xalda ammiak) kontsentratsiyaleri shartli turaklilik konstantasi ma`nisi menen sipatlanadi. Shartli turaklilik konstantasi kansha kishi bolsa titrleu sekirmesi xam shonsha kishi boladi. Shartli turaklilik konstantasi san ma`nisi titrleudan payda bolgan kompleksni haqiyqiy konstantasi, kosimcha (jardemshi) ligand menen payda kilgan turaqlilik konstantasi ha`m eritpe rN i menen aniklanadi.
3. Reagent indikator xam adsorbtsion indikatorlar
Birinchi m1rte ETDA ni titrimetriyalik analizde kollaniu uakitinda a`piuayi, kislotali-tiykarli indikatorlardan kollaniladi. Duzlardin neytral eritpesine mol mugdarda titrlengen Na2H2 EDTA kosildi. Ajiralip shiqqan vodorod ionlari silti menen titrlenedi. Bul tu`rdegi usildi tek ba`zi bir mettal ionlari ushin kollaniu mumkin bolgan. Bul usil xazirgi uakitka da ba`zi bir a`meliy a`hmiyetin saklab kalgan.
Kompleksonometriyanin tez pa`t penen rauajlaniui metall indikatorlar dep atalatugin zatti tabiu menen baylanisli boldi, bunday indikatorlar metall ionlari menen ashiq renli birikpeler payda kiladi. Birinchi ma`rte indikator sipatinda mureksid Shvartsenbax laboratoriyasinda tosattan baqlangan. Eger uramilsirka kislota menen isletilgen kolba vodoprovod suwi menen juwilgan uakitta ren keskin ozgeredi. Uramildisirke kislota xaua kislorodi menen okisleniuine payda bolgan mureksid vodoprovod suwindagi kal`tsiy ionlari menen birigib eritpe reni ozgeredi. Mureksid Sa2 ioni menen qizil, So2 , Ni2 , Su2 ionlari menen sari renli birikpe payda kiladi.
Mureksid katnasin`da, misali nikeldi ammiakli ortada kompleksonometriyalik usil menen aniklaganda sari renli kompleks NiH4lnd yagniy rN indikatorina tiyisli zangori-fiolet tuske otedi. Titrleu uakitinda reaktsiya barisin tezletiu ushin protsess shama menen 40°S ka deyin qizdiriladi.
Kompleksonometriyalik usil menen titrleude kollanilatugin indikatorlardin biri kara erioxrom T bolip esaplanadi. Ol molekulasinda xelat payda kiliushi ON gruppalarina iye:
Sul`fo gruppadagi proton eritpede amelde tolik dissotsiatsiyalanadi. Gidroksil gruppa ON tan protonnin keyingi ajraliui indikator reninin ozgeriuine alip keledi. Qara erioxrom T reninin ozgeriui eritpe rN ina baylanisli boladi.
Ammiakli eritpedegi dominant anion HJnd2 metall ionlari menen birigib qizil yaki fiolet tusli birikpe payda kiladi.
M2 HJnd2- =. MJnd N
zangori qizil
Ammiakli ortada kara erixrom T menen titrleude ekvivalent tochka tusinda protsess tomendegi tenleme boyinsha baradi:
MJnd- H2Y2- NH3^MY2- HJncF- NH4
qizil xaua ren
Ekvivalent tochkada eritpe reni qizil fioletten zangori renge deyin ozgeredi.
Erioxrom T menen kopshilik (20dan artik) kationlar renli birikpeler payda kiladi, birak titrleu usili boyinsha tek olardin ayrimlari, sani 10tadan aspaydi. Ba`zi bir kationlar, misali, Hg2 , Cu2 , Fe3 xam baskalar juda turakli kompleks payda kiladi, tenleme boyinsha reaktsiya barmaydi yaki juda aqirin baradi. Tajriba xam esaplau joli menen aniklaniushi element indikatorga salistirganda Y4 menen bir birlik shamadagi juda bekkem kompleks payda kilatuginligi tabildi. A`melde kara erioxrom T menen Mg2 , Cd2 , Zn2 , Pb2 xam baska kationlardi titrleu mumkin.
Qara erioxrom Tnin suwli eritpesi turaksiz bolip, uakit otiui menen tarkaladi. Qara erioxrom T indikatorga birkansha turakli jakin analog al`magit bolip, molekulasinda gruppasinin jokligi mene parklanadi.
Bul zatlardin indikatorlik kasiytleri delik bir t6rli. Kislotali ortada titrleu ushin 6shfenilmetan indikator sipatinda paydalaniladi. Kopchilik kationlar, ( Fe3 , Bi3 , Zr4 xam baska) yaki fiolet pirakatexin indikatorlari menen titrleu mumkin. Usigan uqsas aniklanip atirgan ionlar menen renli birikpe beriushi arnauli reaktivler isletiledi. Misali, Fe3 ti sul`fasalitsil kislota yaki tiotsianat penen Bi3 ti tiomochevina xam t.b. kollaniu menen titrlenedi. Kompleksonometriyada kollanilatugin indikatorlardin uliuma sani jeterli mugdarda kop. Titrleude indikator katesi eritpe kontsentratsiyasina, ekvivalent tochkada xam titrleu aqirin jaksi korsete bilmeslikten payda boladi.
4. A`melde kollaniliui
Metall ionlarin Y4 menen ta`sirlesiuinen payda bolgan koordinatsion birikpelerdin jokari turakliligi kompleksonometriyalik titrleu usilin juda kop katelerdi aniklau imkaniyatin beredi. Koordinatsion birikpelerdi titrant xam indikator menen turakliligina xam de reaktsiyaga kirisiushi baska sistemalardin ayirim kasiyetlerine karap turakli xam turaksiz usil xam kaldik boyinsha xam de almaslap titrleu usilin kollaniu imkanin beredi. Tu`rli indikatorlar jardeminde Mg2 , Sa2 , Zn2 , Cd2 , Pb2 , So2 , Ni2 , Cu2 Fe3 xam baska elementlerdi turakli titrleu usili menen aniklau mumkin. Birak komplekson menen koordinatsion birikpeler payda boliu reaktsiyalari, ansat bolip korinse de kopchilik elementlerdi turakli titrleu usilinda aniklanbaydi. Bugan sebeb eritpedegi ion ushin berilgen jagdayda tiyisli indikatordi xizmeti adettegi temperaturada kompleks payda boliu reaktsiya tezliginin pa`sligi, yaki indikatordin kation menen turakli kompleks payda etpeui ushin indikatordi «ajiratiu» xam baska kasiyetleri menen tusindiriledi.
Magniy kompleksonatti t6rli usillar ushin kollaniu ken kolemde paydalaniu imkaniyatina iye boldi. Birikpe MgY2 turakliligi salistirmali ulken emes lgP = 9,12. Usi sebepli derlik kalegen aralaspani analizlegende magniy kationi en aqirinda titrlenedi. Magniydi erioxrom kara T menen titrlengende eritpe reninin ozgeriui anik belgilenedi. Berilgen kasiyetlerdi esapka alip bariu bir katar usillardi islep shigiuda paydalaniladi.
Eritpelerdin bireuine titrleu aldinan aniklaniushi element ustine onsha kop bolmagan xam anik mugdardagi magniy duzinin eritpesi kosiladi. Eritpede magniy en soninda titrlengeni ushin, birkansha turakli kompleks payda etiushi baska kationlar titrlep bolmagansha indikator erioxrom kara T oz renin ozgertpeydi. Berilgen usildi baska variantinda titrleu aldinan analizleniushi eritpege, kalegen anik mugdarda magniy kompleksonati kosiladi. Eritpedegi bar bolgan kationlar magniydi qisip shigaradi, barlik kationlar titrlenip bolgannan son en aqirinda magniy titrlenedi. Berilgen xalda titrant tek aniklaniushi element sariplanadi xam kosilgan magniy kompleksonatinin mugdarina baylanisli bolmaydi. Bul usildin jetiskenligi indikator menen juda turakli kompleksler payda etiushi (Misali, Hg2 , Cu2"l" va baskaler siyaqli erioxrom kara T) menen kationlardi, sonin menen birge indikatordi aniklauda almaslab titrleu esaplanadi. Bunday kationlardi analizde eritpege atayin mol mugdarda magniy kompleksonati kosiladi xam ajralgan magniy adettegi jol menen titrlenedi. Kompleksonometriyada titrleu usilinan da ken kolemde paydalaniladi. Analizleniushi eritpege mol mugdarda titrlengen EDTA eritpesi kosiladi xam reaktsiyaga kirispegen artiksha magniy tsink penen titrlenip aniklanadi. Keri titrleu usili menen Misali, Hg2 , A12 , Sg3 va baskalar aniklanadi. Kobinshe bul elementler eki indikator jardeminde kompleksonometriyalik usilda titrlenedi. Fosfat ionlari MgNH4PO4 shoktiriledi xam eritpede reaktsiyaga kirispey kalgan magniy mugdari kompleksonometriyalik usilda titrler aniklanadi. Shokpe MgNH4PO4 kalegen kislotada eritiledi son, misali ion almasiu protsessinen paydalanip fosfat ajratiladi xam magniy EDTA jardeminde aniklanadi.
Organikalik birikpeler analizi. Organikalik birikpelerdi kompleksonometriyalik usil menen analiz kiliu haqqindagi pikr aniklaniushi komponentti tsink yaki kadmiy menen birikpe payda kilip ajiratiuga tiykarlangan. Birikpe ajiratib alingannan son, reaktsiyaga kirispey kalgan artikcha tsink yaki kadmiy, yaki olardin shokpedegi mugdari kompleksonometriyalik usilda aniklanadi. Misali, 8- oksixinolin xam olarnin tuwindilarin tsink duzlari korinisinde mugdarlik jaktan tolik shoktiriu mumkin, eritpedegi artikcha tsink ionlari kompleksonometriyalik titrleu menen aniklanadi. Geksametilentetramin (CH2)6N4 di xar tu`rli preparatlar kuraminda aniklau ushin 6lgige tiotsianat kadmiy kosip koordinatsion birikpe [Cd2(CH2)6N4J] (SCH)4 shokpege tusiriledi. Shokpe ajratilgannan son, fil`tratta kadmiy mugdari komplekson jardeminde aniklanadi.
Kompleksonometriyalik titrleude fiziko-ximiyalik usil menen ekvivalent tochkani aniklau. A`dette, tu`rli fiziko-ximiyalik usillardan titrleudin optimal jagdayin belgileude paydalaniladi. Bunnan tiskari fiziko-ximiya usillar jardeminde, aniklaniushi ionlar ushin ele renli indikatorlar tabilmagan bolsa, xamde ziyan beriushi ionlardi aldinan ximiyalik jol menen ajratpay, bir eritpeden bir neshe element aniklanatugin bolsa, onnan paydalaniuga mumkin boladi. Komplekson menen potentsiometriyalik titrleu usilinan ion selektiv elektrodlar yaki okisleniu-kalpine keliu potentsialinin ozgereuine ta`sir ko`setiushi xasil metallar (Pt, Ai) inert elektrodlar jardeminde orinlanadi. Misali, Fe3*/Fe2 sistemasi ekvivalent tochkada Fe3 ionlar kontsentratsiyalari tosattan ozgeriui potentsial sekirme payda boliuga alip keledi xam bul tajriybe tiykarinda ansat aniklanadi. Platina-vol`fram-bimetall elektrod juplari jardeminde qorgasin, mis, tsink, nikel`, kadmiy xam baska elementlerdi titrimetriyalik usilda aniklau mumkin. EDTA menen amperometriyalik titrleu usili menen Ni2 , Zn2 , Cd2 , R`2 xam baskalardi aniklauda ken kolemde kollanilmakta. Konduktometriyalik, fotometriyalik, teromometriyalik xam baska t6rdegi indikatorsiz fiziko-ximiyalik titrleu usilinan ekvivalent tochkani tabiuda kollaniladi.
Bekemlew ushin sorawlar:
-
Titrleu sakrama ulkenligi kompleks birikpenin turaklilik konstantasi, temperatura, kontsentratsiya xam pN ortaga kanday baylanis boladi?
2. Aniklaniushi zattin rN i 10,0 bolsa, onin 99,9:100,0 xam 100,1 % i titrlengen bolsa, 0,01 M SaS12 0,01 M ETDA menen titrlegende rSa di esaplau formulasin keltirib shigarin`?
3. EDTA eritpesi menen tomendegi zatlar titrlengen bolsa: a) 0,01 M MgSO4,CoSO4,ZnSO4; rN = 10 da. Titrleu sekirmesi kaysi xalda en ulken xam kaysi usilda en kishi boladi.
4. Ne sababdan So2 , Zn2 , Ni2 , Cd2 lerni kompleksonometrik usil menen aniklau ammiakli bulfer katnasinda alip bariladi?
5.Ne ushin 3 va 4 valentli kationlardi EDTA menen kislotali ortada aniklanadi?
-
Tomendegi kationlardi EDTA eritpesi menen kaysi jagdayda (rN, temperatura, orta) tuwri titrleu usili menen alip bariladi? a) Sa2 mureksid penen; b) V13 pirakatexin fiolet penen;
v) Si2 menen; g) Zn2 erioxrom kara T menen; d) Fe3 sul`fosalitsil kislota menen?
A` d e b i y a t l a r
1. Rasulov.K. Analitik kimyo darsligining elektron versiyasi. 2003
2. Mirkomilova. Analitik kimyo. Uzbekiston. 2001
3. Vasilev.V.P. Analitik kimyo . Uzbekiston. 1999
4. Zolotov.Yu.A. Analiticheskaya ximiya 1-2 tom, Vısshaya shkola. Moskva 2002
5. Fayzullaev.O. Analitik kimyo. Toshkent. Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi. Moskva (rus. Москва) - Rossiya Federatsiyasi poytaxti, Moskva viloyati markazi, federal ahamiyatidagi shahar. Rossiya Federatsiyasining yirik siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy markazi. Moskvada Rossiya Federatsiyasi Prezidenta, Federal Majlis, Rossiya Federatsiyasi hukumati, Konstitutsiyaviy Sud, Oliy Sud, Oliy arbitraj sudi, Rossiya Federatsiyasi Prokuraturasi qarorgohlari joylashgan. Toshkent - Markaziy Osiyoning eng yirik qadimiy shaharlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Oʻrta Osiyoning yirik sanoat-transport chorraxasi va madaniyat markazlaridan biri. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan togʻlari etaklarida, 440–480 m teppalikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan. 2006
6. Fayzullaev.O. Analitik kimyodan labaratoriya ishlari. Toshkent. 2006
7. W.W.W. chemestri.ssu, W.W.W. бит.hимия.народ.ру, W.W.W. chemicsoft.chod.ru, W.W.W.alhimik.ru.
|
