Tayanish tu`sinikleri: Kompleks, orayliq ion, dentat, ligand, komplekson, xelatlar, standart, energiya, effekt, lobel` kompleksler, aktivlik energiyasi, inert kompleksler, spetsifikaliq jag`day, dimetilglioksim, Chugaev raktivi, ekstraktsiya, Mor duzi, Bobko, Kagorin, izopolikislota, geteropolikislota, fitometriya, lyuminitsen.
1. Kompleks birikpeler haqqinda tu`sinik.
Ximiyaliq ha`m fiziko-ximiyaliq analiz usillarinda qollanilatug`in kislotali-tiykarli titrleu, okisleniu-qa`lpine keliu ha`m kompleks payda boliu reaktsiyalari analitikaliq ximiyada ken` ko`lemde qollaniladi. Kompleks payda boliu reaktsiyasi gravimetriyaliq, titrimetriyaliq, foitometriyaliq, lyuminitsent ha`m basqa analiz usillari menen ko`plep ionlardi aniqlauda a`hmiyetke iye. Bunnan tisqari kompleksler payda qiliu eki yaki bul iondi aniqlauda spetsifikaliq jag`daylar jaratiuda a`hmiyetli orin tutadi. Sonin` menen bir qatarda kompleks birikpeler ximiyasi jetiskenlikleri, rauajlaniui menen birgelikte analitikaliq ximiyada ken` ko`lemde isletiledi. Kompleks birikpelerdin` analizde qollaniu a`yyemgi zamannan qollanilip kelingen. Kompleks birikpeler ximiyasin 3 da`uirge bo`liu mu`mkin.
1-da`uir Verner da`uiri bolip, 1890 jillarg`a deyin bolg`an da`uirdi o`z ishine alip, molekulyar komplekslerdin` belgisiz tabiyatin izertleydi. Bul da`uir ju`z jil da`uir su`redi.
2-da`uir Verner teoriyasinin` rauajlaniu da`uiri bolip, molekulyar komplekslerdin` valentligin tu`sindiredi. Bul da`uirde kompleks birikpelerdin` sintezi ha`m olarg`a saykes qa`siyetleri u`yrenip barildi. Akademik N.S.Kurnakov metall komplekslerinin` tioleogvina ha`m gualit penen prof. A.A.Chugaev metallardin` oksimler menen payda etken oksimlerdi u`yrengen. Dimetilglioksim – yag`niy Chugaev reaktivi ha`zirgi da`uirde nikeldi aniqlauda en` jaqsi reaktiv bolip esaplanadi. 1904 jilda G.Ley mistin` glikolli birikpelerin u`yrengen.
3-da`uirde bolsa, fotometriya ha`m basqa analizlerde kompleks birikpelerdin` saykes qa`siyetleri u`yrenilgen da`uir bolip esaplanadi. Bul bag`darda akademikler I.P.Alimarin ha`m I.V.Ta`nanaevlerdin` xizmeti u`lken. Ekstraktsiya usili menen akdemik Yu.A.Zolotov ta`repinen u`lken izertleu jumislari alip barildi.
Fosfor, kremniy, mishyak ionlarin aniqlauda anorganikaliq ligoitli geteropoliqishqil komplks birikpeler a`hmiyetke iye. Bul tarauda V.I.Spitskin, I.P.Alimarin, A.K.Bobko ha`m professor Kagorin teren` izleniuler alip barg`an.
Kompleks birikpeler orayliq ion (atom) M ha`m oni orap alg`an ligandlardan duzilgen. Geypara birikpelerdin` duzilisi fiziko–ximiyaliq ha`mde basqa qa`siyetlerinin` o`zine ta`n quramaliligi kompleks (yamasa koordinatsion) birikpeler haqqindag`i bir qatar tu`sinik ha`m aniqlamalardin` payda boliuina alip keledi. Lekin uliuma alg`anda qabil etilgen jan`asha aniq bir aniqlama beriu mu`mkin emes.
Kompleks birikpe dep eki onnanda artiq bo`lekshelerden payda bolg`an ha`m eritpeda erkin bola alatug`in saykes qa`siyetlerge iye bolg`an bo`lekshelerge aytamiz (bo`lekshelerdin` biri metall ioni boladi).
Keltirilgen aniqlama onsha aniq bolmasa da, ol usi topardag`i birikpelerdin` a`hmiyetli saykes qa`siyetlerinin` birin sipatlaydi.
|
