Payvandlashning asosiy uslublari

1.5-rasm. Eritib payvandlash usuUari tasnifi.

Bosim ostida payvandlashniug asosiv usullad tasnifming chizmasi 1.6-rasmda ko‘rsatilgan

	lyhqa'ab payvandlash J
Yuqori chastolali tok		Ultratovush yordainida
bilari payvandlash		payvandlash
MdjQnit -lm puLil)	Bosim bilan		Тетю -& япргеааоп
payvandlash	payvandlash		payvandlash

hosil bo‘lishi hamda tuzilishi

Chok metali qotishi bilan undagi struktura o‘zgarishlari tugamaydi. Masalan, po‘latni payvandlashda birlamchi kristal-litlar ular hosil bo‘lgan zahotiyoq yuqori haroratlarda (750 - 1500°C) mavjud boiadigan austenitdan - uglerod bilan legir-lovchi elementlarning у - temirdagi qattiq eritmasidan iborat boiadi.

Sovitish jarayonida austenit parchalanib, polatning tarkibi va sovitish tezligiga qarab boshqa fazalarga: plastiklik ferritga, ancha mustahkam perlitga mustahkam, biroq, plastikligi karn martensitga aylanadi.

Payvandlash hududini sovitish tezligi, odatda, katta va struktura o‘zgarishlari oxirigacha yuz berishga ulgurmaydi. Binobarin, payvand birikmani sovitish tezligirii o‘zgartirib, uni qizdirib yoki sun'iy sovitib, ba’zi chegaralarda chok metalining ikkilamchi kristallanishini va uning mexanik xossalarini ba’zi chegaralarda boshqarishi rnumkin. Qizdirish manbai ajratib chiqaradigan issiqlik yordamida payvandlashda, issiqlik asosiy metalga tarqaladi. Uning hududlari payvandlash vannasi chegarasida erish haroratigacha qiziydi va vannadan uzoqroq hududda esa atrof-muhit haroratida bo‘Iadi. Bu hoi metall tar-kibiga ta’sir etmay qolmaydi. Metalni qizdirish va sovitish natijasida asosiy metall tarkibining va xossalarining o‘zgarishi yuz beradigan hudud termik ta’sir zonasi (TTZ) deb ataladi. Ayni nuqta haroratining vaqt mobaynida o‘zgarishi termik sikl deyiladi. TTZning har qaysi nuqtasi payvandlashda o‘zining termik sikliga ega bo‘ladi. Demak, TTZdagi metall payvan­ dlash natijasida bir necha tur termik ishlovlarga duch keladi.

Har bir payvandlanadigan material TTZda o‘zining, shu material uchun xos boigan, struktura hududlariga ega bo‘ladi. TTZning bunday tarkibi bir xilmasligi kamuglerodli po‘latni eritib payvandlashda yaqqol ko'rinib turadi (1.7-rasm). Chok metaliga bevosita to'liq erimagan hududi tutashib turadi. Bu - chok metalidan bevosita asosiy metalga cvtadigan yupqa (bir necha rnikronga teng) polosa bo‘lib, asosiy metalning qisman erigan donalaridan iborat bo‘ladi. To'liq erimagan hudud metali kimyoviy jihatdan bir xii emas, unga kuchlanishlar ta’sir qiladi. Undan keyin qizib ketish hududi keladi. Bu hududda metall 1130°Cdan yuqori haroratlargacha qiziydi, donlar kuchli o‘sib ulguradi va sovitilganida maydalanmaydi. Bu yerda don-laming chegaralari bo‘ylab emas, balki ulaming ichida ignalar yoki plastinkalar ko'rinishdagi plastik faza - ferrit ajralib chiqi-shi mumkin. Bunday stmktura vidmarishted struktura deb ata-ladi. Uning mexanik xossalari yomon, xususan, zarbiy qovushqoqligi past. To‘Iiq erimagan va qizib ketish hududlari birgalikda chok atrofi zonasi deb ataladi. 900-1100°Cda me’yorlash (toMa qayta kxistallanish) hududi hosil bo'ladi, un­ ing tarkibi mayda donli bo‘ladi. Bu hududda metalning yuqori haroratda turishi davomiyligi uncha ko‘p emas, don o’sib ul-gurmaydi, sovitilganda esa maydalanadi. Shuning uchun metall bu yerda eng yuqori mexanik xossalarga ega boiadi. Chala kristallizatsiyalash hududi haroratlar diapazoni 723--900°C bi­ lan belgilanadi. Bu hududda oxirgi tarkib qayta kristallanishga ulgutmagan yirik donlardan va ular orasida joylashgan qayta kristallanishda hosil bo‘lgan mayda donlardan iborat bo‘ladi. Metall bu yerda mexanik xossalari bo yicha me’yorlash hudu-didagiga nisbatan yomon, biroq qizib ketish hududdagiga nis-

Qizib ketish hududi

— ................ . . . . j m ..

M c'yorlash hududi _щ

• 
  V — Лайд!и,..*й..
  
• 
  JpvRekristalizatsiya
  

9. 
   I J h * M o ‘rt!ik * f c g f c w c f o n hududi
   

a - maksimal haroratning taqsimlanishi; b - TTZ nuqtalarining termik sikli; v - TTZning tarkibiy hududlari.

500°C haroratdan past haroratgacha hudud (6)da struktu-raning o‘zgarishi yuz bermaydi. Biroq metall bu yerda metalni qo‘shni hududlari isitib turgani sababli juda sekin soviydi va shuning uchun 100°C haroratgacha donlaming chegaralari bo'yicha aralashmaiarning mikroskopik zarrachalari ajralishi mumkin, Bu hodisa metalning eskirishi deb ataladi. Eskirish natijasida qovushqoqlik kamayadi, bunga payvandlash vaqtida Metalning issiqlikdan kengayishi oqibatida hosil bo‘ladigan plastik deformatsiyalar ham yordam beradi. Qizitilganda ko‘k

[.X IX asrgacha qanday payvandlash usullari qo‘llanilgan?

2. 
   Payvandlash jarayoni haqida ma’lumot bering.
   

2. 
   Metalni payvandlashga nima tosqinlik qiladi?
   

2. 
   Eritib payvandlashning mohiyati nimadan iborat?
   

5. 
   Eritib payvandlash usullarini qanday tasniflash mumkin?
   

5. 
   Bosim ostida payvandlashning mohiyati nimadan iborat?
   

5. 
   Bosim ostida payvandlash usullarini qanday tasniflash mumkin?
   

5. 
   Termik ta’sir zonasida qanday jarayon yuz beradi?
   

5. 
   Eritib payvandlashda qanday jarayon yuz beradi?
   

10. 
    Bosim ostida payvandlashda qanday jarayon yuz beradi?
    

2.1. Yoyli-dastakli payvandlashning mohiyati

Yoyli-dastakli payvandlash - voyli payvandlashda yoy yoni-shi, elektrod uzatilishi va siljitishi qolda hajariiadi.

39. 
    ni tashkil etadi. Payvandlash ishlarining asosiy hajmi 90-350 A va 18-30 V kuchlanishda bajariladi.
    

2.1 - rasm. Yoyli-dastakli pay\>andlash chizmasi:

1 - elektrod o‘zagi; 2 - elektrod qoplamasi; 3 - gaz yoki gaz-shlak himoya; 4 - payvandlash vannasi; 5 - payvand chok; 6 - shlak qoplamasi.

Bajariladigan ishlarning turiga, buyiimning o‘lchamlariga va ishlab chiqarish turiga qarab, payvandchining ish o‘rni turlicha tashkil etilishi mumkin. Bu ish o‘rinlari katta oMchamli buyumlarni, inshootlarni montaj qiiish (o‘rnatish) yoki tayyorlash uchun muqim payvandlash kabinasidan yoki vaqtinchalik payvandlash postidan iborat bo‘lishi mumkin.

Agar payvandlanadigan buyum katta bo‘lmasa va katta seriyalarda tayyorlansa, u holda ish o‘rni muqim payvandlash kabinalarida tashkil etiladi, bu kabinalarning o‘lchamlari bitta payvandchi uchun kamida 2,0x2,5 m, balandligi kamida 2,0 m bo‘ladi. Kabina havoning tabiiy harakati hisobiga yaxshi sharnollatib turilishi kerak. IJning uchun devorlari polgacha 200-250 mm yetmasligi lozim. Eshik o‘rniga halqalarda brezent parda osib qo‘yiladi. Kabinaning devorlari o‘tga chidamli materialdan, ko‘pincha metaldan yasaladi. Ichkari tomondan devorlarga o‘tga chidamli qoplama yoki ochiq rangli bo‘yoq surtiiadi. Bu ranglar yaltiramaydi va xira sirt hosil qiladi. Havoni umumiy va mahalliy usulda shamollatish majburiy. Kabinada payvandlash yoyini ta’minlash manbayi, unga ta’minlash elektr tarmog‘ini ulash uchun biriktirgich-ajratgich yoki magnitli yurgizib yuborgich o'matiladi. Agar payvandlash o‘zgartkichdan foydalaniladigan bo‘lsa, uni kabinadan tashqarida, ovoz o'tkazmaydigan xonada o’rnatiladi.

Payvandlash postlariga o'zgaruvchan tok maxsus transfor-mator-lardan, o‘zgarmas tok esa o‘zgartirgich va to‘g‘rilagich-Iardan beriladi.

2.2- a rasmda o'zgaruvchan tok bilan elektr yoy yordamid (qo'l bilan) payvandlash postining prinsipial elektr chizmasi,

2.2-rasm. Yoy bilan dastakli payvandlash postining chizmasi:

a, b - o'zgaruvchan tok bilan; d, e - o‘zgarmas tok bilan.

220 yoki 380 V kuchlanishli o‘zgaruvchan tok tarmoq (l)dan biriktirgich-ajratgich (2) va saqlagich (3) orqali tok manbayi - payvandlash transformatori (4)ga beriladi. Bu yerda tok yoy hosil boiishi uchun zarur bo‘lgan 60 - 7 5 V kuchlanishgacha transformatsiyalanadi va payvandlash simlari

5. 
   orqali qisqich (6) va elektrod tutqich (7) orqali buyum
   

5. 
   ga beriiadi.
   

2.2-d rasmda o‘zgarmas tok bilan elektr yoyi yordamida dastakli payvandlash postining prinsipial elektr chizmasi 2.2-e

Kabinada chilangarlik asboblari (bolg'acha, zubilo, qisqich va shu kabilar) qo'yiigan tokchali dasigoh, elektrodiar uchun zich yopiladigan quti ovrnatiladi, chunki ba’zan elektrodiar o‘rami olinganidan keyin ikki soatdan ko‘proq ishiatilmaydi. Elektrodlarni qizdirish uchun quritish shkafi yoki quritish o'chog4! zarur bo'ladi, o‘chogni payvandchilar-ning ish hajmiga va payvandlash sharoitiga qarab bir necha post uchun bitta o‘rnatish mumkin. Agar payvandchi yig'ish-payvandlash moslamasidan yoki pnevmoyuritmali asbobdan foydalanadigan bo'lsa, kabinaga siqilgan havo o‘tkaziladi. Kabinada payvand­ chi uchun metali stol va balandligi bo‘yicha rostlanadigan o‘rirtdiqli stul turishi kerak.

Yoyli-dastakli payvandlash uchun qoplamali metall elek-trodning metall o‘zagiga maxsus qoplama qoplangan boiadi (3.1-rasm).

2.3-rasra. Qoplamali elektrod: 1 - o‘zak; 2 ~ o‘tish hududi;

3 - qoplama: 4 - qoplamasiz yon tornon.