N.S. Dunyashin , Z.D. Ermatov
PAYVANDLASHNING ASOSIY USLUBLARI
О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
N.S.Dunyashin, Z.D.Erinatov
PAYVANDLASHNING
ASOSIY USLUBLARI
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta’lira vaziriigining Muvoflqlashtiruvchi Kengashi tomonidan o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan
5320300 - Texnologik mashinalar va jihozlar (mashinasozlik) ta’lim yo‘nalishi taJabalari uchun o'quv qoilanma
Toshkent
LESSON PRESS
UO‘K 621.79.03
КВК: 30.61
1)42
T aq rizch ilar:
G .Safarov - «TM Z» OAJ bosh metallurgi
Sh .A .Karimov - T D TU «M aterialshunoslik va m ateriallar texnologiyasi»
kafedrasi m udiri, dots., t.f.n.
Dunyashin N .S ., Ermatov Z.D.
Payvandlashning asosiy uslublari / Dunyashin Nikolay Sergeyevich, Ermatov Ziyadulla Do'smatovich, - Toshkent: LESSON PRESS, 2015. 188 b.
O 'quv qo'ilanm ada eritib va bosim ostida payvandlash, eritib qoplash va kav-sharlashning rivojlamshi tanxi va zam onaviy jarayonlari nazariyasining asosiy m a'lum otlari keltirilgan. Eritib va bosim ostida payvandlash, eritib qoplash va kav-siiarlashda qoilaniladigan turli xil payvandlash usullan va jihozlan yontilgan
5320300 - Texnologik m ashinalar va jihozlar (m ashinasozhk) bakalavriat ta ’lim yo'nalishi uchun m oijallangan .
учебном пособии изложены основные вопросы истории развития и теории современных процессов сварки плавлением и давлением, наплавки и пайки. Рассмотрены различные способы сварки плавлением и давлением, а также
наплавки и пайки и применяемое оборудование.
Учебное пособие предназначено для студентов, обучающихся по направлению образования 5320300 - Технологические машины и оборудование (машиностроение).
In scholastic allowance are stated m ain questions to histories o f the develop m ent and theories o f the m odern processes o f ihe melting and pressure welding overlaying and soldering. They arc considered different ways o f the melting and pressure welding, as well as overlaying and soldering and a p p lic a b le equipm ent.
The scholastic allowance is intended for student, training on direction o f the form ation 5320300 - Technological m achines and equipm ent (m achine building).
UO‘K 621.79.03
KBK: 30.61
ISBN 978-9943-4589-4-9
© Toshkent davlat texnika universiteti, 2015 t «LESSON PRESS» M CHJ nashriyoti, 2015
KIRIS Н
1882-yilda muhandis N.N.Benardos erirnaydigan ko‘mir elektrod bilan elektryoyli payvandlash usulini Lxtiro qildi. N.N.Benardos o‘z ixtirosiga «elektrogefest» nomini berdi. 1886-yilda u «Elektr tok ta’siri vordamida nietallarni biriktirish va ajratish usullari»ga rus patentini oldi. N.N.Benardos yoyli payvandlash texnclogiyasini va payvand birikmalar turlarini ix-tiro qildi (uchma-uch, ustma-ust va b.), bular hozirgi kunda ham qo‘Ilani!moqda; qalin metallami payvandlashda u payvand birikmani yonboshlab joylashtirish usulini aoilagan. Yupqa tu-nuka listlarni payvandlashda esa payvand birikmani payvand-lashga tayyorlash uchun list chekasi bocrtini bukib tayyorlagan. Payvandlash sifatini oshirish uchun ular llyus ishlatar edilar: po‘latlarni payvandlashda esa kvarsli qum, marmar ishlatilar edi, misni payvandlashda esa bura va nashatir qo‘llanilar edi.
1888-1890-yillarda muhandis N.G.Slavvanov eriydigan metall elektrod bilan yoyli payvandlashni taklif etdi. XX asr boshlaridan buyon elektr yoyli payvandlash usuli metallarni bi-riktinshda yetakehi sanoat usuli bo‘lib kelmoqda.
Bosim bilan kontaktli uchma-uch payvandlashni London qirollik jamiyatining a’zosi, Peterburg fanlar akademiyasining faxriy a ’zosi ingliz fizigi E.Tompson birinchi bo‘lib 1877-yilda amalda qo‘lladi. Birmuncha keyinroq N.N.Benardos tomoni-dan, hozirgi vaqtda qo‘llanilayotgan mis eiektrodlar bilan nuq-taii va rolikli kontaktli payvandlash usulini ishlab chiqidi. 1903-yilda eritib kontaktli uchma-uch payvandlash ishlab chi-qildi,
1885-yilda fransuz olimi Anri Lui Le Shatele atsetilenni kislorodda yondirib, harorati 3000°C dan yuqori alanga hosil q;ldi Bir necha yildan keyin uning yurtdoshlari muhandis-
Ionian Edmon Fushe va Shari Pikar harorati 3100 Cgacha bolgan atanga beradigan atsetilen - kislorod gorelkasimng konstruksiyasini taklif etdilar (bu konstruksiyalar h°/vrgi av - gacha deyarli o‘zgarmagan). Gaz alangasida payvan as - shunday boshlandi. 1906-yildan boshlab uni Rossiyada qo Lay boshladilar. Dastlab bu yangi usulni avtogen P a ^ t a s h deb atadilar, grekcha «avtos» - o‘zi, va «genes» - hosil bo lmoq
so‘zlaridan olingan.
Elektr yoy yordamida payvandlash, mexamzatsiyas., avtomatizatsiyasi jarayonlari sohasida asosiy xtznratar
ukrainalik olim akademik E.O.Patonga tegishll. Ikkmcht jahon
umshi davrida flyus ostida avtomatik payvandlash mudrfaa zavodlarida tank va artilleriya qurollann. ishlab chiqishda katta
ahamiyatga ega edi.
Sanoatning jadal rivojlanishi va texnikanmg hamma sonala-ridagi metallami payvandlashda: elektron nur, lazer, ynqon harorath plazma, ultratovush va boshqa yangi samarah payvan-dlash usullari qo‘llanilmoqda.
1-BOB. PAYVANDLASH USLUBIARINING TASNIFI
1.1. Payvaudlashning mohiyati
Payvandlash - metaiiar, qotishmalar va turli materiallarni plastik deformatsiyalash yoki biriktirilayotgan qismlar orasini qizdirish biian alomlararo birikishi natijasida ajralmas birikma hosil qiluvchi texnologik jarayondir.
Atomiararo kuchlar ta’siri natijasida bivikmalar hosil qilish jarayoniga materiallarni payvandlash deyiladi. Ma’lum bo'lishicha, detal metaiming yuzadagi atomlari, crkin, to'yinmagan aloqalari mavjud, bular atomiararo kuch ta’siri masofasida bo‘lgan bar xil atom va molekulalarni o‘z ichiga oladi. Agar ikki metall detalni atomiararo kuch ta’siri masofa-sigacha yaqinlashtirsak, ya’ni metall ichida qanday masofada boMishsa, shungacha unda tutashgan yuzalaming bir butun ulanishini ko‘ramiz. Birikish jarayoni energiya xarjisiz va tez ixtiyoriy amaliy oniy kechadi. ■
1.1-rasm. Metall detaining mexanik tutashishi:
мг - elementar (yagona) mikrotutashuv maydoni.
Ayrirn metailar xona haroratida nafaqat oddiy tutashishda, balki kuchli qisishda ham birikmaydi. Qattiq metallarni biriki-shiga uning qattiqligi xalaqil beradi, tutashish qismiga qancha-lik ishlov berilmasin, ularni tutashtirishda ko‘p joylari tutash-
maydi. , . Birikish jarayoniga metall yuzalarining kirligi yomon ta sir
etadi. Bularga - oksidlar, yog‘li plyonkalar va boshqalar, shu-ningdek, gaz molekulalarining adsorblashgan qatlamlari kiradi. Metall yuzasi uzoq vaqt toza saqlanishi uning yuqori vakuumda ushlab turishga bog'liq (l-10'8mm sim. ust.).
1.2-rasm. Havodagi metall yuzasi:
1 - metalning chuqur qatlami. plastik deformatsiya ta’sir etmagan, 2 - yuza qatlami kristallitlaming oksid qatlamlari bilan, 3 - oksid qatlam; 4 - kislorod anionlarining adsorb qatlami va havoning ney-tral molekulasi; 5 - suv molekulalarining qatlami; 6 - yog‘li mole-kulalar qatlami; 7 - ionlashgan chang zarralari.
Payvandlashdagi qiyinchiliklami bartaraf etish uchun bosim va qizdirish qoilaniladi.
Haroratni oshirib borish sayin qizdirishda metall may in bo'la boshlaydi. Shu tarzda qizdirishni davom ettirsak, inctall suyuq holatga keladi; bu holatda suyuq metall hajmi umumiy payvandlash vannasini hosil qiladi.
Payvandlash davrida suyuq metall havodagi azot va kislorod bilan faol ta’sirlashadi, bu esa chok mustahkamligini pasaytiradi va nuqsonlar paydo bolishiga oiib keladi. Payvandlash zonasini havo muhitidan hirnoya qiiish uchun hamda chok sifatini oshirish uchun kerakli bo‘lgan elementlar qo‘shiladi, bu elementlar metall elektrod o‘zakning yuza qatlamiga maxsus moddalar qo‘shiladi yoki kukunsimon holatida kavak o‘zak ichiga qoplanadi va preslanadi. Himoya gazlar muhitida payvandlashda payvandlash zonasini havo muhitidan himoya qiiish uchun inert va faol gazlar va ularning aralashmalari keng qo‘llaniladi. Flyus ostida payvandlashda himoya maqsadida elektrod atrofiga zich qatlam bilan donador material, ya’ni flyus qoplanadi. Payvandlash jarayonida eriyotgan flyus yoki maxsus moddalar shlak qatlamini hosil qiladi, bu qatlam erigan metalni havo muhitidan ishonchli himoya qiladi.
1.3- rasm. Eriiiib payvandlash chizmasi.
Uiriktirilayotgan qismlarga ta’sir etayotgan bosim, metalda murakkab plastik deformatsiyani hosil qiladi, natijada metall crigan metall singari oqa boshlaydi. Metall deformatsiyalanish natijasida payvand qirralar bo‘ylab harakatlanganda, o‘zi bilan turli xil kirlarni va adsorblashgan gaz qoplamlarini olib ketadi. Natijada metalning yangi toza qatlami sizib cbiqib birikma ho sil bo‘ladi. Payvandlash usuliga nisbatan metalda plastik de formatsiyalanish yoki erish jarayoni sodir bo‘ladi, bu jarayonlar bilan bir qatorda turli xil kimyoviy birikmalar hamda suyuq holatdan kristallizatsiya holatiga o‘tish kabi jarayonlar sodir etiladi.
112. Payvandlash uslublarining tasnifi
Su> in||iiiHhll» payvandlashning asosiy usullari tasnifining chizma»! I itimtula ko‘rsatilgan.
Eritib payvandlash
| 