“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 3-4
108
o’qituvchilar diqqatini nerv sistemasi doimo sog’lom bo’lib, me’yorida ishlashi uchun kun tartibiga, ya’ni
ma’lum bir vaqtda ishlash, dam olish va ovqatlanishga rioya qilish, uning charchashini oldini olishga yordam
berishga jalb qilish lozim.
Yurtimizda xalqimizning,
birinchi galda, yoshlarimizning yuragini kuchli bo’lishi, uzoq vaqt
charchamasdan mehnat qilishlari uchun mamlakatimizning barcha go’shalarida sportning barcha turlari
bo’yicha ko’plab inshoatlar qurilib foydalanishga topshirilmoqda, ularda sportning barcha turlari bo’yicha
Respublika, Osiyo, Yevropa chempionatlari o’tkazilmoqda.
“Oliy nerv tizimi” “I.M.Sechenev va I.P.Pavlov oliy nerv tuzilishi haqidagi ta’limotning
asoschilaridir… Birinchi va ikkinchi signallar tizimlari” savollarini o’rganish jarayonida o’qituvchi oliy
ta’lim muassasasi talabalariga Abu Nasr Farobiy mazkur rus olimlaridan 1000 yil ilgari birinchi va ikkincha
signallar haqidagi ta’limotga juda yaqin kelib qolganligi haqidagi ma’lumotlarni yetkazish orqali ularda
milliy iftixor tuyg’usini uygotdi.
Abu Ali ibn Sinoning tovush jismlarning bir-biriga urilganida havoning qattiq itarilib tebranishi va bu
tebranish tarqalib quloq pardasiga urilishi natijasida eshitish sezgisi hosil bo’ladi, degan qarashlarini
o’quvchilarga tushuntirish orqali ularda buyuk bobokalonlarimizga mehr-sadoqat tuyg’usini uyg’otadi.
Tovush bosimi eshitish organi uchun qabul qilingan me’yorlardan ortiq bo’lsa qisman yoki to’la kar
bo’lib qolishga, markaziy asab va yurak-qon tomir tizimi, oshqozon-ichak traktini xastalanishiga olib kelishi
mumkin.
Shovqin inson organizmi energiya sarfini oshirib, uni charchashiga sabab bo’lishi mumkin. Shovqinni
pasaytirish ta’lim-tarbiya jarayonining sanitariya-gigiyena sharoitini yaxshilaydi.
“Tayanch skelet tizimi” mavzusining “Qo’l, oyoq skleti, ularning funksiyasi. Mushak ishi,
charchash…” savollarni o’rganish jarayonida Abu Ali ibn Sinoning “Harakat o’z ta’siriga ko’ra hamma
dorivor moddalarning o’rnini bosa oladi. Kam harakat qilish o’z organizmini kurmaklashi demakdir”, degan
ta’limotiga tayanib Amir Temur avval o’zi cho’ponlar orasida, tog’da
qor uyumlari, bo’rilar to’dasi bilan
kurashib, jilovlab bo’lmaydigan yovvoyi zotli otlarni bo’ysindirib, cho’lda qum tepaliklariga oson chiqib,
ulardan oson tushib, bepoyon cho’lda mo’ljal olish kabi ko’p sonli mashqlarni bajarib mushaklarini yaxshi
rivojlantirib, charchashni bilmaydigan, sarkarda sifatida o’z navkarlarining harbiy tayyorgarligi bo’yicha
ishlab chiqqan jismoniy mashqlari va sport tizimidan foydalanilganini “Jismoniy tarbiya” fani o’qituvchisi
bilan hamkorlikda talabalarni tanishtirib borish ularning pedagogik faoliyatida asqotadi.
Amir Temur o’z askarlarini qo’l va oyoqlari mushaklarini baquvvat qilish maqsadida ularning qilich,
shamshirlarini o’ng qo’li bilan ham chap qo’li bilan ham bir xil o’ynatishga tez-tez mashq qildirishi, katta
og’ir toshlarni ko’tarish, surish, tosh bilan nishonga olish, ilgak va changaklar yordamida baland devorlar
ustiga arqonlarga tirmashib, tez va chaqqonlik bilan chiqib olishi, devor tepasida
qilichbozlikni mashq
qildirishi barobarida jismoniy mashqlarning bir turini ikkinchi turi bilan ma’lum dastur asosida tinimsiz
almashtirib turganliklari va bunda dam olish, bayramlarni bilmasdan Sohibqironnning o’zi ham ishtirok
etishini bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilariga tushuntirib berish ularda milliy g’ururni uyg’otadi. Zero,
Amir Temur o’z o’gitlarida “Askari baquvvat mamlakat kuchli bo’lur, kuchli mamlakatning askari baquvvat
bo’lur”[3], degan shiorni qayd etgan bo’lib, u davlat boshqaruvining asosini tashkil qilardi.
“Tayanch skelit tizimi” mavzusini o’rganish jarayonida OTM o’qituvchisi Amir Temur o’z
navkarlarini jismoniy jihatdan baquvvat bo’lishiga erishish maqsadida maxsus binolar qurdirib, ularda harbiy
jangchilar uchun o’zi ishlab chiqqan mashqlar tizimini amalga oshirganligi to’g’risida pedagog
mutaxassislarga ma’lumot berishi maqsadga muvofiq. Jumladan “Chiriq tuzib, navkar olmoqda uch qoidaga
amal qildim, ya’ni yigitning kuch-quvvatiga, qilichni o’ynata olishiga, uning aql-zakovatiga e’tibor
berganligini, shu uch fazilat jamuljam bo’lganida navkarlikka olgani”ni [3] ta’kidlash barobarida. Amir
Temur uning kuch-quvvatini oshirib har qanday qiyinchiliklar, azob-uqubatlarga chidashi, qo’l,
yelka
mushaklarini mashq qildirgan.
“Ovqat hazm qilish tizimi” mavzusi bo’yicha amaliy ish; ovqatlanishga qo’yiladigan gigiyenik
talablarni o’rganish hamda “Modda va energiya almashinuvi” mavzusining “Ovqatlanish rejimi va me’yoriga
amal qilishi lozimligini XI asrda yashab ijod etgan buyuk adabiyotshunos olim Yusuf Xos Hojib hayoti
davomida turmushning son-sanoqsiz ikr-chikirini ko’rib, o’rganib va tahlil qilib o’zining “Saodatga
yo’llovchi bilim” [12] kitobida badnafs bo’lishlik insonning ahloqiga ham umriga ham zarar yetkazishini
bo’lajak mutaxassislarga tushuntirishi lozim. Jumladan, Yusuf Xos Hojib mazkur kitobida bu haqda shunday
yozgan: “Men juda ko’p ko’rganman, qadr topgan kishilar ham nafsini tiya olmaganliklari tufayli yuztuban
ketganlar. Elda ulug’lik kishilar ham nafsini tiya olmaganliklari tufayli yuztuban ketganlar. “Ey nafsi g’olib,
sen nafsingga tutqun bo’lma, nafs qopqoniga ilinma, undan qutulib bo’lmaydi”.
Ovqatni me’yori bilan ye, ko’p ovqat yema. Zakovatli, aziz kishi senga shunday ta’lim: ko’p ovqat
yeyuvchilarning yegan ovqati balo bo’ladi, ovqati balo kishi esa doimo dardmand bo’ladi.
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 3-4
109
Insonning hayvondan ajratadigan narsalardan biri, o’z mijoziga qarab ovqat yeyishidir.
Shu o’rinda Amir Temur: pri komil shayx Baxovuddin Naqshbandiyning nasixatlariga amal qildim,
arkoni davlatdagi barcha mulozimlarga ham aytur so’zim shu bo’ldi, “Kam yenglar - ocharchilik ko’rmasdan
boy badavlat yashaysizlar. Kam uxlanglar-mukammallikka erishasizlar, kam gapiringlar – dono bo’lasizlar”
degan ibratli sozlarini keltirish joiz.
Yusuf Xos Hojibning ovqatlanish to’g’risidagi pandu nasixatlariga Alisher Navoiy badnafslar uchun
o’rnak bo’ladigan “Izzat tilasang oz de, sihat tilasang oz ye” degan aforizmini yozgan.
Abu Rayxon Beruniy” Inson organizmi tuzilishi haqida”gi kitobida inson organizmi, uning yaxlitligi
va o’zaro aloqadorligini ta’kidlab, organizmda bo’ladigan kasalliklar va o’zgarishlar
birinchi galda
ovqatlanish tarkibi bilan bog’liqligini, organizmni sog’lomlashtirish uchun sog’lomlashtiruvchi tadbirlarni
qo’llash zarur, degan fikrlarini bayon qilgan.
Abu Ali ibn Sino “Tib qonunlari” asarida kasalliklarni oldini olish uchun sog’lomlashtiruvchi badan
tarbiya mashg’ulotlarini amalga oshirish zarurligi, bo’kib me’yorsiz ovqatlanish, termoregulyasiyaning
buzilishi va kam harakat qilish yurak-qon tomir kasalliklarni ko’payishiga olib keladi. Bu esa aholini o’lishi
va nogironlashuviga sabab bo’ladi.
Ovqatlanish odobiga rioya qiling. Go’shtli ovqatni me’yorida iste’mol qiling. Me’yoridan ortiq
iste’mol qilingan go’shtli va unli ovqatlardan hosil bo’lgan bioximik mahsulotlar, bir tomondan arterial qon
tomirlarini qarib qolishini (aterosklerozga uchrashini) tezlashtirish, ikkinchi tomondan, organizmda zaharli
moddalarni me’yoridan ortiq to’planib qolishiga olib keladi. Natijada organizm o’zini-o’zi zaharlay
boshlaydi.
Uchinchidan, oqsillar organizmda to’liq parchalanmaydi, hosil bo’lgan turli zararli unsurlar
bo’g’in, paylarda, siydik yo’llarida o’tirib qolib, ularda tosh hosil bo’lishiga sabab bo’ladi.
Ingliz shifokori Bregt haftada ikki marta go’shtli ovqat iste’mol qilishni, organizmni zaharli
moddalardan tozalash uchun haftada bir kun oyda 6-10 kun ovqat (och qolish) yemaslikni tavsiya qilgan.
Xalqimizning turmush tarziga aylangan ro’za tutish, haftada ikki kun zo’r ovqat qilish udumini
naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligini chet el olimlari endi tasdiqlashyotir. Atoqli rus olimi Anoxinning
yozishicha, go’shtxo’rlar qancha ko’p go’sht iste’mol qilsa, ularning o’limi shunchalik oshib borar
ekan[7,20].
“Oq zahar”- shakarni ortiqcha iste’mol qilish rafinat holidagi shakarni ko’p istemol qilish uglevod
almashishi jarayonini buzish natijasida qand kasalligini ko’payishiga, allergik va diatez holatlarining oshib
ketishiga sabab bo’ladi.
“Qon, yurak-qon tomir tizimi” mavzusining “Yurak ishi, yurak tuzilishi… yurak muskullari…”
savollarini o’rganishda mamlakatimiz aholisini 60 foizini tashkil qilgan yoshlarning
yuragini kuchli va
sog’lom bo’lishi, uzoq vaqt charchamasdan ishlay olishi yurak ishini rivojlantirish, mustahkamlash uchun
uch bosqichli “Umid nihollari”, “Barkamol avlod”, “Universiada” sport o’yinlarini muntazam ravishda
o’tkazilayotganligi, “Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tashkil etilganligi”ning (2002-yil) sog’lom
avlod tarbiyasidagi ahamiyatini kichik mutaxassislarga muntazam ravishda tushuntirib borish. Me’yoridan
ortiq iste’mol qilingan go’shtli va unli ovqat (ayniqsa yog’li go’sht)lardan hosil bo’lgan bioximik
mahsulotlar arteriya qon tomirlarining qotib qolishi (ateresklerozga uchrashi)ni tezlashtiradi.
“Bola organizmini chiniqtirish”, “Teri orqali chiniqtirish usullari va gigiyenasi”ni o’rganish jarayonida
Amir Temur chiniqqan kishining terisi issiqlikni yaxshi saqlashi va kam kasallanishini hisobga olib, o’z
navkarlarini kasalliklarga chidamliligini oshirish maqsadida chiniqtirishning quyosh, havo, suv kabi tabiiy
omillaridan foydalanib ularni yozning jazirama issiq, qishning o’ta sovuq
kunlarida uzoq muddatlarda
cho’lga piyoda, otda, tuyada yurishni, daryo havzalarida yilning turli fasllarida kechib o’tishni mashq
qildirgan va ularda o’zi ham ishtirok etgan.
Shunday qilib, “Odam anotomiyasi va fiziologiyasi” fani bo’yicha o’tmish ajdodlarimizning bebaho
asarlarini chuqur o’rganish orqali yangidan-yangi ta’limiy qadriyatlarni to’plash, ularni didaktik qayta
ishlash hamda istiqlol yillarida mamlakatimiz olimlari erishgan yutuqlarni mazkur fan mazmuniga misqollab
singdirib borish uzluksiz davom etadigan jarayon bo’lib, bo’lajak boshlang’ich sinf oqituvchilarida milliy
g’urur, iftixor tuyg’ularini uyg’otishga xizmat qiladi.
