26
Model dastlab ma`lum bir sohalarda amaliy tarzda qo`langan. Sekin-asta boashqa fanlarga tatbiq etila boshlandi.
Shunday fanlar qatoriga matematika, kimyo, biologiya, geometriya kabilar kiradi. Modellarning uch turga ajratish mumkin:
Tabiiy modellar – o`rganilayotgan narsa bilan bir turda bo`ladi va undan faqat o`lchamlari jarayonlarining tezligi va
ba’zi hollarda yasalgan materiali bilan farq qiladi.
Matematik modellar – prototipdan (asl nusxadan) jismoniy tuzilishi bilan farq qiladi, lekin prototip bilan bir xil
matematik tasvirga ega bo`ladi.
Mantiqiy-matematik modellar – belgilardan iborat bo`lib, abstrakt model hisoblanadi va tafakkur jarayonini
o`rganishda qo`llaniladi.
Modellashtirish har bir fan obyektini soddalashtiradi. Tilshunoslikda lingvistik birliklarni modellashtirish bu belgilar
tarkibidagi elementlarning barqaror munosabatlariga asoslanadi. Shuning uchun ham butunlik tarkibidagi elementlar
o`rtasida munosabatlarning barqaror va beqaror turlarga ajratilishi lingvistik modellashtirish uchun katta ahamiyatga ega.
Modellashtirish barcha fanlar uchun xos bo`lgan umumilmiy metod hisoblanadi va u quyidagi tamoyillarga amal qiladi:
-deduktivlik – mantiqiy xulosa chiqarishga asoslangan bo`ladi, xususiylikdan umumiylikka tamoyilida bo`ladi;
-tafakkur eksperimentidan foydalanish;
-modelni ideallashtirilgan obyekt sifatida talqin qilish.
Modellashtirish obyektni umumlashtirish darajasiga ko`ra quyidagicha bo`ladi:
Lingvistik faktni tavsiflashga qaratilgan analaitik model.
Oraliq model yoki to`ldiruvchi model.
Maksimal umumlashtirishga asoslangan sintezlovchi model.
Lingvistik model tushunchasi struktur tilshunoslikning E.Sepir, L.Blumfild, R.Yakobson, Xomskiy, Harris,
Xokket kabi namoyandalari tomonidan kirib kelgan. Uning taraqqiyoti esa XX asrning 60-70-yillariga (matematik
va kibernetik lingvistika rivojlana boshlagan davrga) to`g`ri keladi. Lingvistik modelni quyidagi turlarga ajratish
mumkin:
Inson nutqiy faoliyati moderllari. Bu modellar konkret nutq jarayonini va hodisalarini aks ettiradi. Masalan,
aniq bir tovushning talaffuz modeli yoki nutqning yuzaga chiqish modeli.
Lingvistik tadqiqot modellari. Bunda muayyan til hodisalari asosida olib borilgan tadqiqot jarayonini aks
ettiradi.
Metamodellar – bunda lingvistik modellar saralanadi, u gipotetik-deduktiv harakterga ega bo`ladi, o`ta
abstraktlashgan va ratsionallshgan bo`ladi.
Modellashtirish metodi ayrim tillarda, jumladan, ingliz tilida faol tadbiq qilingan. O`zbek tilida sodda gap
qurilishi:
S + O + V :
Men kitob o`qidim. Men xat yozdim.
