3.4. Kasbiy buzilish tushunchasi va ularning oldini olish yo’llari
Muhandis sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar, birinchi navbatda, respublikamiz uchun har tomonlama etuk va munosib kadrlar tayyorlash masalasini kun tartibiga qo’ymoqda. Ayni damda olib borilayotgan islohot va kadrlar tayyorlash dasturlari e’tiborni kadrlarda mavjud kasbiy xususiyatlarga qaratishni, ularning jismonan, ma’nan sog’lomligi, dunyoqarashi, fikrlash doirasining kengligi, Vatan himoyasida o’z aqidalariga sodiqligi, o’quv va ish jarayonida axborot, bilim va tajribalarni o’zlashtirishda shaxsning psixik xususiyatlari dolzarb ahamiyatga molik ekanligini ta’kidlamoqda.
Xush, kadrlarning kasbiy buzilishlariga qanday omillar sabab bo’lmoqda?
Masalan, Rossiyada bu muammoni bir qator ilmiy tadqiqotlar o’tkazish natijasida psixolog olim A.V.Budanov 3 ta asosiy omillar guruhiga bo’lib o’rgandi, ya’ni:
xizmat sohasining o’ziga xosligi (spetsifikasi);
shaxsiy fazilatlar omili;
ijtimoiy-psixologik omillar1.
Bu tadqiqotni o’tkazgan Rossiya psixologlari kadrlarning kasbiy buzilishlarini ularning ish tajribasi bilan solishtir- ganlarida quyidagi natijalarni taqdim qilganlar:
besh yilgacha ishlagan kadrlarda kasbiy tanazzul arzimas bo’lib, bu toifa kadrlar xizmat sirini endi tushunib borayotgan- ligi bois kasbiy buzilish past darajada;
6–10 yil ishlayotganlarda – o’rtacha darajada;
11–15 yil ishlayotganlarda kasbiy buzilish darajasi juda yuqori;
15 yildan ortiq ishlayotganlarda esa axloqiy-kasbiy buzi- lishlar bo’lishi aniq.
Axloqiy-kasbiy buzilishning xavfli tomoni shundaki, uning eng past darajasi ham muxandis kadrlarining shaxsiy va xizmat qobiliyatlariga jiddiy zarar etkazadi.
Psixologik nuqtai nazardan bu muammoga kadrning shaxsiy xususiyatidan kelib chiqib yondashish qabul qilingan.
Kadrlarning kasbiy buzilishida ularning shaxsiy xususiyatlari ta’sirini rus psixologi A.V. Budanov quyidagicha tahlil qiladi1:
kadrning intellekti ta’siri (ya’ni, mustaqil fikrlash va mustaqil qaror qabul qilishi tormozlanadi, mustaqil tarzda o’z ustida ishlashi va kasb mahoratini oshirishda layoqatsiz bo’lib qoladi, ekstremal yoki kutilmagan vaziyatda qaror qabul qila olmaydi);
shaxsiy salbiy sifatlar ta’siri (ochko’zlik, qo’pollik, tajovuzkorlik, faqat o’z manfaatlarini ko’zlash, bilimsizlik, to’porilik, o’z shaxsiga yuqori baho berish) kabi.
Bu xususiyatlar xizmat ta’sirida (vakolat doirasining keng- ligi, xizmat kiyimidan havolanish, hammaning diqqat-markazida bo’lish) kadrga yanada o’ziga yuqori baho berishiga sababchi bo’lib qolishi mumkin.
Muhandis kadrlari faoliyatining samarasini belgilovchi shaxsiy xususiyatlarini aniqlash uchun, avvalo, ushbu faoliyatning psixologik jihatlarini tahlil qilish, o’ziga xos tomonlarini aniqlash, shu orqali bu faoliyatni takomillashtirish chora-tadbirlari tizimini ishlab chiqish va yo’lga qo’yish talab qilinadi.
Bundan tashqari, nomzodda xizmatda uchraydigan tashqi omillar ta’siriga ruhiy immunitetning rivojlanmaganligi, qaltis vaziyatda tez va aniq qaror qabul qila olish reaktsiyasining pastligi, o’ziga yuqori baho berishi, iroda qobiliyatlarining yaxshi rivojlanmaganligi, dunyoqarashi va madaniyat darajasining pastligi tufayli xizmat boshlagandan keyin qisqa muddat ichida uning axloqiy jihatdan emirilishiga sabab bo’ladi.
Kasbiy tanazzul avvalo, shaxsning o’zida, keyinchalik esa uning harakatlari orqali kasb faoliyati va atrof-muhitidagi munosa- batlarda ifoda bo’lishni boshlaydi. Bu holat muxandis jamoalarida ham yuz berishi mumkin. Masalan, spirtli ichimliklarga ruju qo’yish holati shu bo’lim yoki bo’linmada xizmat intizomining sustligiga dalil bo’la oladi.
Kasbiy tanazzulning xavfli tomoni shundaki, u «latent», ya’ni yashirin tarzda kechadi. Tajribalar shuni ko’rsatmoqdaki, ko’pgina holatlarda kadrning mast tarzda xizmatga chiqishini, avvalo, rahbarlarning o’zlari (o’zlariga gap tegmasligi uchun) yashiradilar. Kadrlar psixologik, psixoterapevtlik yordamini psixiatriya xizmati bilan adashtiradilar va bu o’z o’rnida psixodiagnostika ishlarini qiyinlashtiradi.
Muhandis kadrlarining kasbiy buzilishi, uning kelib chiqish sabablarini tugatish juda muxim. Kadrlarning obro’siga putur etkazmaslik uchun kasbiy buzilishning oldini olish, unga yo’l qo’ymaslik bugungi kunning eng dolzarb vazifalaridan hisoblanadi.
Muhandis kadrlari kasbiy buzilishlarining oldini olishda asosan qo’yidagi yo’nalishlardagi chora-tadbirlarni qo’llash tavsiya etiladi.
Kasbiy faoliyatni tashkil etish sohasida:
– har bir kadrni tanlash va ishga tayinlashda qiziqishlarini inobatga olish;
kadrlarga aniq vazifalar, topshiriqlar berish, ularning bajarilishi uchun barcha chora-tadbirlarni ko’rish;
kadrlarga hamkasblar bilan muomala qilish madaniyatini, ruhiy aloqa o’rnatish mahoratini o’rgatish;
vazifasini bajarishda ishga ijodiy yondashuvchi, chigal masalalarning echimini tezlikda topuvchi, muammolarni hal qilishda ilm-fan yutuqlaridan unumli foydalanuvchi kadrlarni taqdirlash, izzat-hurmatini joyiga qo’yish;
qo’l ostidagilarni o’z ishini o’zi tahlil qilishga, o’zini o’zi nazorat qilishga o’rgatish;
kadrlarning bo’sh vaqtlaridan samarali foydalanishlari uchun, oilasining tinchligi, hayotining sermazmun bo’lishi uchun g’amxo’rlik qilish;
o’zgalarga ruhiy ta’sir o’tkazish usullarini amalda qo’llash- ni o’rgatish va kadrni janjalli va qo’rqinchli vaziyatlarda ishlashga ruhiy jihatdan tayyorlash ishlarini amalga oshirish;
– jismonan chiniqtirish va chidamliligini oshirish.
Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish sohasida:
– kadrlarda ilmiy dunyoqarashni, axloqiy-huquqiy e’tiqodni, g’oyaviy-siyosiy madaniyat va irodaviy xislatlarni, qisqacha aytganda, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish;
ularni tanqid va o’z-o’zini tanqid ruhida tarbiyalash;
iroda va xarakter kuchini chiniqtirish;
xizmatda va turmushda shaxsiy namuna orqali ta’sir ko’rsatish;
tarbiyalash jarayonida o’rgatish va majburlash, rag’batlantirish va jazolash usul va vositalaridan unumli foydalanish;
jamoada sog’lom ruhiy muhitni vujudga keltirish;
qo’l ostidagilarning yashash sharoitlarini, dam olishini yaxshilash borasida g’amxo’rlik qilish;
tarbiyaning barcha turlarini, usul va vositalarini, prin- tsiplarini birga qo’shib olib borish, ayniqsa, huquqiy va axloqiy tarbiyaning uzviy birligiga asosiy e’tiborni qaratish;
xalqimizning asrlar osha yashab kelgan an’analari, urf- odatlari va tili bilan bog’liq qadriyatlardan tarbiya jarayonida milliy g’ururni o’stirish va milliy ongni shakllantirishda unumli foydalanish.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, muxandis kadrlar kasbiy buzilishlarining oldini olish asosan ikki yo’nalishda, ya’ni umumiy chora-tadbirlar va bevosita chora-tadbirlarni qo’llash asosida olib boriladi.
|
