“PEDAGOGS”
international research journal ISSN:
2181-4027
_SJIF:
4.995
www.pedagoglar.uz
Volume-26, Issue-2, January - 2023
163
FOSFORLI OʻGʻITLARNING ISHLATILISHI
Tojimirzayev Jamshidbek Mirzoxid o'g'li
Namangan Davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti
KIM_CU_21 gurux talabasi
Annotatsiya: Ushbu maqolada Fosforli oʻgʻitlar, ularning ishlatilishi hamda
ahamiyati haqida ma'lumotlar berilgan.
Kalit so'zlar: Fosforli o'g'itlar, rudalar, apatit, qo'sh superfosfat,
organik
moddalar, qishloq xo‘jaligi, fosforit.
Tarkibida fosfor boʻlgan mineral va organik moddalar; oʻsimliklarning fosfor
bilan oziklanishini yaxshilash uchun ishlatiladi. Oʻsimliklar oʻzlashtirgan fosforning
tuprokdagi jamgʻarmasini toʻldirishning birdanbir manbaidir. Fosforli oʻgʻitlar
tarkibida fosfor boʻlgan rudalar — appatit va fosforitlarni qayta ishlab olinadi.
Bulardan tashqari, metallurgiya sanoati chiqindilari marten fosfatshlak hamda organik
moddalar, suyak uni, tung va boshqalar fosforli oʻgʻitlar sifatida ishlatiladi. Qishloq
xoʻjaligiga yetkazib beriladigan fosforli oʻgʻitlar tarkibidagi fosfor ortofosfat kislota
H3PO4 ning ortofosfat tuzlari shaklida boʻladi. Ayrim fosforli oʻgʻitlar esa polifosfat
superfosfat kislota,
shu jumladan, metafosfat kislota asosida olinadigan murakkab
oʻgʻitlardir. Fosforli oʻgʻitlar sanoat yoʻli bilan olingan birinchi mineral oʻgʻitlardan
hisoblanadi 1842 yilda Buyuk Britaniyada superfosfat ishlab chiqarila boshlagan.
Eruvchanlik darajasiga qarab fosforli oʻgʻitlar ni 3 asosiy guruhga ajratish mumkin:
suvda eriydigan (oddiy, qoʻshaloq va ammoniylashgan superfosfat, ammofos,
diammofos) fosforli oʻgʻitlar Bu oʻgʻitlarda fosfor
bir asosli kaltsiy fosfat
Ca(H2PO4)2H2O holida boʻladi; suvda erimaydigan (pretsipitat yoki kaltsiy
gidrofosfat, tomasshlak,
marten fosfatshlagi, ftorsizlangan fosfat va boshqa termik
fosfatlar) Fosforli oʻgʻitlar; bu oʻgʻitlarda fosfor 2 asosli kaltsiy fosfat — CaHPO4H2O
yoki tetrakaltsiy fosfat — Ca4P2O5 holida boʻladi. Ammoniy sitrat,
limon kislota
eritmalarida eriydigan bu oʻgʻitlar shudgorlashda asosiy oʻgʻit sifatida yoki
kultivatsiya vaqtida qoʻllaniladi; qiyin eriydigan yoki suvda va kuchsiz kislotalarda
erimaydigan (fosforit uni va suyak uni) fosforli oʻgʻitlar ularda fosfor kaltsiy fosfat —
Ca3(PO4)2 holida boʻladi. Bunday oʻgʻitlar qiyin eriydigan fosfatlarni oʻsimliklar
oʻzlashtira oladigan shaklga keltiruvchi nordon bilvosita oʻgʻit
sifatida yuqori
dozalarda solinadi. Fosforli oʻgʻitlarni ishlatish xususiyati ularning eruvchanlik
darajasiga bogʻliq.Suvda eriydigan fosforli oʻgʻitlar kukuni va dona dor holda limon
kislota va ammoniy nitratda eriydiganlari kukun holida, qiyin eriydiganlari juda mayda
kukun holida qoʻllaniladi. Sugʻorma dehqonchilik zonalarida, odatda, suvda eriydigan
fosforli oʻgʻitlar qoʻllaniladi. Ularning barchasi nam tortmaydi, mostlashib qolmaydi.
