Muloqotdagi toʻsiqlarni bartaraf etishga qaratilgan harakatlar.
Odamlar bilan psixologik aloqani yoʻlga qoʻyishda muloqotdagi quyidagi
toʻsiqlarga ehtibor berish va ularni bartaraf etishga qaratilgan zarur choralarni
koʻrish kerak: boʻlgʻusi muloqotga salbiy munosabat; muloqotning rivojlanishini
qiyinlashtiruvchi, bunga yoʻl qoʻymaydigan ruhiy holatning mavjudligi; begona
shaxslarning aralashuvi va boshqalar. Barcha toʻsiqlarni yoʻqotish – psixologik
aloqa oʻrnatishning zarur bosqichidir.
Individual tahsir etish. Kishi psixologik aloqa oʻrnatishni hamsuhbat
shaxsiga individual tahsir koʻrsatish bilan yakunlashi kerak. Hamsuhbatning oʻzi
buni kutadi. Ushbu tahsirning maqsadi – undan ishonchli axborot olish. Bunda
kelajakdagi ishonchli munosabatlarning qandaydir umumiy normalari ishlab
chiqilishi mumkin.
Kommunikatsiya jarayonida odamlar haqida axborot olish, ularga baho
berishda verbal kommunikatsiya – soʻz, ogʻzaki va yozma nutq keng qoʻllaniladi,
ammo olimlarning tahkidlashlaricha noverbal belgilar – mimika, vizual aloqa (koʻz
kontakti), muomalaning masofa va vaqt oʻlchamlari, jestlar, tana harakatlarini
oʻqiy olish samarali muloqotning muhim shartidir [55].
49
III bob.
SHAXSLARARO MUNOSABATLARDA NOVERBAL NUTQIY
KOMMUNIKATIV VOSITALARNING AHAMIYaTI
50
3.1. Noverbal nutqiy kommunikativ vositalarning
oʻrganilish tarixi
Noverbal nutqiy kommunikativ vositalar (tana holatlari va jestlar, tashqi
koʻrinish, mimika, yuz ifodasi) ning insoniy muloqot jarayonidagi roliga olimlar
azaldan qiziqib kelganlar. 2000 yil avval TSitseron notiqlarni jestlardan toʻgʻri
foydalanishga oʻrgatgan. Jestlar boʻyicha birinchi lugʻat Rim notigʻi Kvintalianga
tegishli. Djon Bolivarning 1664 yilda yozilgan, imo-ishoralar tiliga bagʻishlangan
«Xirologiya yoki imo-ishoralar tili» va «Xiromaniya yoki qoʻl ritorikasi sanhati»
nomli asarlari insonning mahnoli imo-ishoralarini oʻrganish borasida yangi qadam
boʻldi. CHarlg’z Darvinning «Inson va hayvonlar tomonidan emotsiyalarning
ifodalanishi» nomli shu mavzuga bagʻishlangan asari 1872 yilda chop etilgan.
XX asrda D. Efron, CH. Morris, M. Krichli, Dj. Fast, A. Piz, T. Bryun, R.
Berdvistelg’ va boshqalar tomonidan jestlar haqida oʻnlab yirik ishlar chop etildi.
Rossiyada kommunikativ harakatlarning oʻrganilishi 60 –yillardan
boshlandi. B. Uspenskiy va T. Nikolaevalar, O. Axmatova, I. Gorelova, L.
Kapnadze, Ye. Krasilg’nikova, G. Olshanskiy, G. Kovaleva, V. Labunskaya, A.
Leontev, Ye. Petrova va boshqalar noverbal kommunikativ vositalarni oʻrganish
boʻyicha turli yoʻnalishlarda ish olib borishgan.
Noverbal kommunikatsiyalarga – belgilarning optik –kinetik tizimi kirib,
ularga mimika (yuz harakatlari) va pantomimika (qoʻl-oyoq, tana harakatlari)
kiradi.
Mimika – inson yuz harakatlarini bir qismi boʻlib, u orqali insonning oʻylari,
emotsional holati namoyon boʻladi. Yunoncha mimikos – «taqlid etuvchi»
mahnosini anglatadi. CHunki kishining emotsional holatiga taqlidan yuz
muskullarining qisqarishi yuz ifodasini oʻzgartiradi va insonning holati haqida
darak beradi.
Pantomimika – inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan
harakatlar tizimidir.
Jestlar - qoʻl harakatlari boʻlib, u orqali insonning ichki holati, biror bir
obhektga munosabati anglanadi. U yoki bu xalqlarda jestlar turlicha qabul qilinadi.
51
Italiyaliklar va frantsuzlar oʻz muloqotlarini jestlarsiz tasavvur eta olmaydilar.
Oʻzbek xalqida nutqda jestlardan koʻp foydalanish yaxshi odat sifatida qabul
qilinmaydi.
Verbal kommunikatsiya muomala jarayonida odamlar haqida axborot olish,
ularga
baho
berishda
asosiy
vositalardan
biridir,
ammo
olimlarning
tahkidlashlaricha noverbal belgilar – mimika, vizual aloqa (koʻz kontakti),
muomalaning masofa va vaqt oʻlchamlari, jestlar, tana harakatlarini oʻqiy olish
samarali muloqotning muhim shartidir.
Nima sababdan, noverbal axborotlar muomalada bunchalik muhim oʻrin
tutadi?
1. Inson 70% axborotni vizual – koʻrish kanali orqali qabul qiladi;
2. Noverbal hatti –harakatlar suhbatdoshning haqiqiy his-tuygʻularini
tushunishga imkon yaratadi.
3. Inson haqidagi ilk taassurot noverbal omillar – yurish, yuz ifodasi,
qarash, oʻzini tutish manerasi, kiyinish va boshqalar orqali hosil boʻladi.
Muloqotning noverbal vositalari quyidagilarga xizmat qiladi:
1) psixologik aloqani tashkil etish va uni tahminlash, muomala jarayonini
tartibga solishga;
2) soʻz matniga yangi mahno boʻyoqlarini berish, mahnoni kerakli
yoʻnalishga qaratilishiga;
3) emotsiyalarni, bahoni, qabul qilingan rolni, vaziyat mahnosini aks
ettirishga yordam beradi [140].
Noverbal vositalarga har bir madaniyat oʻz izini qoldiradi, shuning uchun
butun insoniyat uchun umumiy boʻlgan mehyorlar yoʻq. Boshqa mamlakatlarning
tilini oʻrgangan kabi uning noverbal tilini oʻrganish ham zarurdir.
Noverbal signallarning qimmati shundaki, ular beixtiyor, ongsiz ravishda
yuzaga keladi va soʻzdan farqli oʻlaroq, doimo haqiqiy tuygʻularni aks ettiradi.
Eksprimental tadqiqotlar orqali muomala jarayonida noverbal signallarning
ahamiyati tadqiqi shuni koʻrsatdiki, biz muomalada gʻoyat katta oʻrin beradigan
52
soʻzlar faqat 7 foiz mahnoni, tovush va intonatsiya 38 foiz, tana harakati va jestlar
esa 55 foiz mahnoni yetkazadi.
Noverbal xatti- harakatlar milliy va madaniy asosga ega. Har bir millat,
mamlakat kishilari oʻz madaniy, milliy xususiyatlariga mos ravishda yurish turish,
turli imo - ishoralar, tana harakatlari mimikalardan iborat boʻlgan noverbal hatti-
harakatlar tizimiga egadir. Birgina keng tarqalgan qoʻl berib soʻrashish jestini har
xil millat vakillari turli xilda qabul qilishadi. Masalan, Rossiyada guruhdagi bitta
odam bilan alohida qoʻl berib soʻrashish mumkin boʻlsa, Bolgariyada butun guruh
bilan soʻrashib chiqishga toʻgʻri keladi. Frantsiya va Italiyada uzatilgan qoʻlingizni
albatta siqishadi, Angliyada esa choʻzilgan qoʻlingiz havoda muallaq qolib ketishi
mumkin. Afrika va Yaqin SHarq xalqlarida suhbatdoshga tegib gaplashish
muloqotning zarur sharti boʻlib hisoblansa, yapon madaniyati muomalada bevosita
yaqin aloqani maqbul koʻrmaydi. SHuni ehtiborga olish lozimki, har qanday
mamlakatda shoshqaloqlik bilan qoʻl uzatish mahqullanmaydi [65].
Muomalaning noverbal vositalari quyidagilarga xizmat qiladi:
3
1. Psixologik aloqani tashkil etish va uni tahminlash, muomala jarayonini
tartibga solishga;
2. Soʻz matniga yangi mahno boʻyoqlarini berish, mahnoni kerakli
yoʻnalishga qaratilishiga;
3. Emotsiyalarni, bahoni, qabul qilingan rolni, vaziyat mahnosini aks
ettirishga yordam berish.
3
Шевандрин Н.И. Социалная психология в образовании: Учеб. Пособие. Ч. 1. Концептуальные и
прикладные основы социальной психологии. – М.: Владос,1995. с.:
|
