Qathiyatsizlik holati: Oyoq-oyoq ustiga qoʻyilgan,
qoʻllar qulf holatida tizzani tutib turadi. Oʻziga
ishonchsizligini yashirishga harakat qiladi.
Tovonlarning chalishtirilishi – kuchaytirilgan himoya
pozasi. Kamtar va uyatchan ayollarga xos xususiyat.
Toʻpiqlarning chalishtirilishi qoʻrquvdan, asabiylikdan,
salbiy emotsiyalarni yashirish istagidan dalolat beradi.
Odatda soʻroq paytida oʻz soʻzlari va emotsiyalarini
nazorat qilishga harakat qilayotgan kishilar oʻzini shu
holatda tutadi.
72
3.4. Muloqotda yolgʻon psixologiyasi
Yolgʻonni fosh etuvchi belgilar va usullar qadim zamonlardan buyon
olimlar va faylasuflar uchun muhim tadqiqot obhekti boʻlib hisoblangan. Ayniqsa,
sud jarayonlarida, huquqni muhofaza qilishda faoliyat olib boruvchi kishilar uchun
mazkur sohadagi bilimlarning ahamiyati katta hisoblangan. Psixologiyada bu
muammo alohida soha – yolgʻon psixologiyasi sohasida oʻrganiladi.
Insonlar yolgʻonni fosh etuvchi belgilar mavjudligini bilishganda edi,
kamroq aldagan boʻlar edilar. Ammo, kishining yolgʻon gapirayotganligini yaqqol
bildiradigan hech qanday yagona jest, yuz ifodasi yoki ixtiyorsiz muskul qisqarishi
mahlum emas. Faqat his etilayotgan emotsiyalarning soʻzlarga mos kelmasligi yoki
soʻzlarning yomon oʻylab topilganligini anglatadigan belgilar mavjud.
Ushbu belgilar axborotning chiqib ketishiga imkon yaratadi. Yolgʻonni
aniqlashni maqsad qilib qoʻygan odam emotsiyalarning qanday qilib nutqqa,
ovozga tana va yuzga tahsir etishi, yolgʻonchi yashirmoqchi boʻlgan tuygʻularning
qanday namoyon boʻlayotganligi, kuzatilayotgan emotsiyalarning qalbakiligini
aynan nima fosh etayotganligini bilishi lozim.
Yolgʻonni bilib olish oson emas. Muammolardan biri axborotlarning
koʻpligidir. Birdaniga juda koʻp axborotni koʻrib chiqishga toʻgʻri keladi. Uning
manbalari juda koʻp – soʻzlar, pauzalar, ovoz ohangi, yuz ifodasi, bosh harakati,
jestlar, tana holati, nafas, terlash, yuz qizarishi yoki oqarishi va boshqalar. Bular
hammasi verifikator (aniqlovchi) diqqatiga molik axborotni birin-ketin yoki
birdaniga yetkazishi mumkin. Verifikator koʻrayotgan va eshitayotgan
axborotlarning hammasiga bir xilda ehtibor qaratishi zarur emas. Har qanday
axborot manbaiga bir xil darajada suyanish notoʻgʻri. Ularning ayrimlari
boshqalariga nisbatan koʻproq mahlumot beradi. Ajablanarlisi shundaki, koʻpgina
odamlar avvalo, eng kam ishonch tugʻdiradigan manbalar – soʻzlar va yuz
ifodasiga ehtibor qaratishadi va shu bilan oson xatoga yoʻl qoʻyishadi.
73
Yolgʻonchilar odatda oʻz xatti-harakatlarining barcha qirralarini nazorat
qilish va yashirishni uddalay olmaydilar. Ular bu narsani juda xohlaganlarida ham
eplay olmagan boʻlar edilar. SHuning uchun yolgʻonchilar ularning fikricha
boshqalar koʻproq ehtibor qaratadigan xatti –harakatlarni yashirishadi va
qalbakilashtirishadi. Ular koʻproq soʻzlarni obdon tanlashga harakat qilishadi.
Inson ulgʻayar ekan koʻpgina odamlarning aynan soʻzlarga koʻproq quloq
tutishlarini bilib oladi. Kishilar bir narsani yashirmoqchi boʻlsalar soʻzlarga faqat
boshqalar unga alohida ehtibor qaratishlari uchungina emas, balki, soʻzlar uchun
albatta javob berish lozimligi uchun ham ularni diqqat bilan tanlashadi. Jahl aks
etgan yuz ifodasini yoki qoʻpol ohangni rad etish, tan olmaslik mumkin.
Ayblayotgan kishining oʻzini himoyalanishga majbur etuvchi holatga qoʻyish oson.
«Mening ovozim odatdagiday. Senga shunday eshitilgandir». Zardali soʻzlarni esa
inkor etish juda qiyin. Xalqimizda bu borada juda ibratli maqol bor: «Aytilgan gap
- otilgan oʻq».
Soʻzlarga ehtibor qaratilishining yana bir sababi, ular orqali aldash
hammadan koʻra osonroqdir. Nutqni oldindan afzal tartibda shakllantirish va hatto
yozib olish mumkin. Soʻzlarni xoxlagan odam yodlab olishi va qaytarib olishi
mumkin. Yuz ifodasini, jest va ohangni esa faqat professional aktyorgina obdon
tayyorlab olishga qodirdir.
Suhbatdoshdan doimo «Yuzingga qarab boʻlmaydi, senga nima boʻldi?»
yoki «Menga nimaga bunday qarayapsan» kabi iboralarni koʻp eshitamiz. SHunga
koʻra, yolgʻonchilar yuz ifodasiga ham alohida ehtibor qaratishadi. Yuz birinchi
navbatda emotsiyalarni aks ettiradi. Ovoz bilan birga u eshituvchiga
soʻzlovchining tuygʻulari haqida axborot beradi, lekin bu axborotlar doim ham
toʻgʻri boʻlavermaydi, chunki yuz ifodasi ham aldamchi boʻlishi mumkin.
Yuz bevosita emotsiyaga javob beruvchi miya sohalari bilan bogʻliqdir.
Nimadir emotsiya uygʻotsa, yuz mushaklari beixtiyor harakatga keladi. Kishilar
ushbu yuz ifodalariga tahsir etishni oʻrganishlari va u yoki bu darajada ularni
74
yashirishga muvaffaq boʻlishlari mumkin. Ammo buning uchun doimiy harakat va
tinimsiz mashqlar zarur.
Suhbatdoshini yolgʻon soʻzlashda gumon qilayotgan kishilarga ovoz va tana
holati va harakatlariga koʻproq ehtibor qaratishlari taklif etiladi. Ovoz ham yuz
kabi emotsiyalarga javob beruvchi miya qismlariga bogʻliq. Emotsiyalar paydo
boʻlishi bilan bogʻliq ovozdagi bahzi oʻzgarishlarni yashirish juda qiyin.
Tana ham axborot chiqib ketishiga sabab boʻluvchi, yolgʻondan xabar
beruvchi manba boʻlib hisoblanadi. Tana harakatlari ovoz va yuz ifodasi kabi
miyaning emotsiyalarga oid sohasi bilan bevosita bogʻliq emas, shuning uchun
ularni nazorat qilish oson. Inson oʻz tanasini sezib, koʻrib turadi. Ammo koʻpgina
odamlar bunga ehtiyoj yoʻq deb oʻylaydilar va tana harakatlarini nazorat
qilmaydilar. Natijada tana harakatlari doimiy axborot manbaiga aylanadi.
Kishi yolgʻon gapira boshlar ekan, uning tanasi ixtiyorsiz ravishda yolgʻonni
fosh qiluvchi tegishli harakatlarni bajara boshlaydi. Yolgʻon soʻzlash jarayonida
ong osti yuborgan nerv energiyasi inson aytayotgan gaplarga zid boʻlgan xatti-
harakatlar koʻrinishida namoyon boʻladi. Yolgʻondan darak beruvchi mikrojestlar
orasidan quyidagilarni ajratib koʻrsatish mumkin:
Yuz muskullari harakati, qorachiq reaktsiyalari, terining qizarishi yoki
oqarishi, bir daqiqa oraligʻida kiprik qoqish miqdorining koʻpayishi va b.q.lar.
7
Yolgʻonni fosh etish uchun juda koʻp savollarga javob topish lozim.
Psixologiyaning mazkur sohasida qator tadqiqotlar olib borgan Pol Ekman 38 ta
savoldan tuzilgan anketani taklif etadi. Pol Ekman nima sababdan ayrim kishilar
yolgʻon soʻzlashni osongina eplaydilar-u, ayrimlar bu borada qiynaladilar, degan
savolga javob izlab, yolgʻon turlarini analiz qiladi.
Oson aldaydigan kishilar xatoliklarga kam yoʻl qoʻyadilar va “verifikator”
uchun yolgʻonni fosh etish murakkablashadi. Yolgʻon soʻzlashda qiynaladigan
kishilarni esa fosh etish qiyinchilik tugʻdirmaydi. Qiyinchiliklar yolgʻon
gapirayotgan kishilarning qanday emotsiyalarni his etayotganligi bilan bogʻliq.
7
Пол Экман. «Психология лжи», Санкт-Петербург. 2001 г
75
Yashirish lozim boʻlgan emotsiyalar qanchalik kuchli boʻlsa, yolgʻon gapirish
shunchalik qiyinlashadi.
Ikkinchidan, yolgʻon soʻzlayotganda nutqda, xatti-harakatlarda va yuz
ifodalarida xatolar yaqqol namoyon boʻladi. Nutqiy qaytarishlar, tartibsiz iboralar,
koʻp gapirish va nutqdagi pauzalar. Bundan tashqari, ovoz tonining balandlashishi
ham kuchli negativ emotsiyalardan darak beradi.
SHuningdek, qaygʻu, qoʻrquv, uyat singari emotsiyalar turli emblemalarda
(masalan, yelkani qisish), manipulyatsiyalarda va mikroifodalarda aks etadi.
Yolgʻonni aks ettiruvchi bahzi xarakterli jestlarga batafsilroq toʻxtalib
oʻtamiz.
| 