4.2. Pedagogik muloqotni tashkil etishda
xalqaro tajribalar
Oʻzbekiston qadimdan ilm-fan rivoj topgan mamlakat hisoblanadi. XI asrda
ushbu yurtda 36 ta ilm yoʻnalishi fan sifatida shakllandi. Muhammad Xorazmiy,
Abu Rayxon Beruniy, Gʻarbda Avitsenna nomi bilan mashhur boʻlgan Abu Ali ibn
Sino, Mirzo Ulugʻbek kabi allomalarimiz bilan haqli ravishda faxrlanamiz. Ularni
jahonda tanimagan mamlakat va millat yoʻq, desak mubolagʻa boʻlmaydi. Tahbir
joiz boʻlsa, aytish lozimki, ulugʻ mutafakkir olimlarimiz Markaziy Osiyoni,
Oʻzbekiston xududini jahon tsivilizatsiyasining markazlaridan biriga aylantirdilar.
Mahlumki pedagogik faoliyatning poydevorini samarali muloqot tashkil etadi.
Bugungi kunda tahlim sohasi jadal rivojlanayapti. Bu sohadagi zamonaviy
yondashuvlar boʻyicha jahon tajribasini oʻrganish va oʻz tahlim tizimimizda
ulardan samarali foydanish muhim tajribaga ega.
‘ISA (‘rogrammfor international Student Assesment) - rivojlangan
mamlakatlarda tahlim berish sifatini tekshiruvchi nufuzli xalqaro tashkilotlardan
biri. 2000 yildan buyon faoliyat yurituvchi mazkur muassasa sahy-xarakatlari
bilan koʻplab mamlakatlar oʻz tahlim tizimidagi kamchilik va nuqsonlarni bartaraf
etish, samaradorlikni oshirishga erishib kelmoqda. Tashkilotning tadqiqot usulidan
mamlakatlardagi tahlim berish darajasini baholash naqadar muhimligini tushinib
yetish mumkin. Har uch yilda bir bor oʻtkaziladigan mazkur tadqiqot usuli ikki
mezonga asoslanadi.
Birinchisi, iqtisodiy va ijtimoiy bilimlarning jamiyatda tutgan oʻrni
oʻrganiladi. Ikkinchi mezon esa shiddat bilan yuksalib borayotgan zamonda inson
muvaffaqiyatining asosiy omili hisoblangan individual tahlim darajasini baholashni
nazarda tutadi. Matematika va tabiiy fanlar boʻyicha bir sinfdagi bilimli va boʻsh
oʻzlashtirivchi oʻquvchilar oʻrtasidagi farqning katta-kichikligiga qarab ham tahlim
samaradorligini aniqlash mumkin. Bunda faqatgina oʻquvchilarning oʻzlashtirish
darajasi emas, balki mustaqil fikrlash, dunyoqarashini kengaytirishga undaydigan
noodatiy topshiriqlarni bajarish imkoniyatlari ham koʻrib chiqiladi. Masalan, 2000
yili tashkilot tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda asosan oʻquvchilarning matnni
87
oʻqish va tushunish darajasiga koʻproq ehtibor berilgan. Mutaxassislar bolalarga
ilmiy jurnallardagi matnlarni oʻqitib, mavzu yuzasidan savollarga javob olishgan.
2003 yili bolalarning matematika, 2006 yili esa tabiiy fanlarni oʻzlashtirish darajasi
chuqur oʻrganilgan. Tashkilot mutasaddilari berilgan topshiriqlarni ijobiy bajargan
oʻquvchilar fanlarni mustaqil oʻzlashtirish, shiddatkor zamonda har qanday
sharoitda ham oʻz oʻrniga ega boʻlishiga ishonch bildirishgan. SHu bois ‘ISA
oʻtkazgan tadqiqot natijalari nafaqat jamiyat va hukumatlarni, tabiiyki, farzandi
taqdiridan xavotirlanayotgan ota-onalarni ham qiziqtirayotir. ‘ISA tashkiloti 13 yil
mobaynida turli mamlakatlardagi tahlim darajasini 4 marotaba tekshirib ulgurdi.
Tadqiqotlar natijasiga koʻra, Finlandiya tahlim tizimi dunyoda yetakchi oʻrinda
turishi isbotlandi. Keyingi oʻrinlarni Osiyo qithasida joylashgan Janubiy Koreya,
Xitoy, Yaponiya hamda Singapur band etdi.
Finlandiya tahlim tizimining muvaffaqiyati siri, birinchi navbatda
mamlakatda pedagog kadrlarning yuksak tayyorgarligi bilan izohlanadi.
Mamlakatda oʻqituvchilik sohasi eng obroʻli kasblardan biri boʻlib, nufuzi
jihatdan shifokorlik va xuquqshunoslik kabi kasblarga tenglashtiriladi.
Oʻqituvchilar barcha universitetlardagi pedagogika fakulg’tetlarini bitirib
chiqayotgan iqtidorli magistrlar orasidan saralab olinadi. Agar talaba maktabgacha
tahlim muassasasida tarbiyachi yoki kechki maktabda oʻqituvchi boʻlib ishlashni
istasa, uch yillik bakalavr diplomi bilan ham bu vazifani bajarishi mumkin. Ammo
aksariyat talabalar tahlimning ikki yillik magistratura bosqichini ham oʻqishni
mahqul koʻradilar.
Har yangi oʻquv yili boshida barcha oʻqituvchilar qaytadan tanlov asosida
ishga qabul qilinadi. Maktablarda oʻqituvchilik lavozimiga oʻtkaziladigan
tanlovlarda esa 1 oʻringa oʻrtacha 12 nafar magistr darajasiga ega pedagog toʻgʻri
keladi. SHu bois oʻqituvchilardan oʻz ish oʻrni va mavqeini saqlab qolish uchun
tinmay izlanish talab etiladi. Boshlangʻich tahlim muassasalarida har toʻrtinchi,
oʻrta tahlim muassasalarining esa 45 foiz oʻqituvchisi erkak pedagoglardan iborat.
Oʻqituvchilar oʻzi istagan oʻquv qoʻllanma va yordamchi dasturlardan foydalanib,
darsni erkin oʻtish huquqiga ega. Faqat ushbu manbalar bugungi kun talabiga javob
88
berib, milliy manfaatlarga zid kelmasligi lozim. Finlyandiyada boshlangʻich tahlim
6 yil davom etadi. Oʻquvchilarning bilimlarni oʻzlashtirish darajasidan qathiy
nazar 3 sinfdan ingliz tilini, 5 sinfdan qoʻshimcha ravishda nemis, frantsuz va rus
tillaridan birini oʻrganish majburiy. Erta yoshdan yahni boshlangʻich tahlimdanoq
soliq va bank mahlumotnomalarni toʻldirish kabilar haqida muayyan tushunchaga
ega boʻlib borishadi. Maktabning har bir sinfida 15 nafardan bola oʻqishi mehyor
qilib belgilangan va bu pedagoglarga oʻquvchilarning har biri bilan alohida
shugʻullanish uchun imkon yaratadi.
Boshlangʻich sinf oʻquvchilari maktab dasturidan qolib ketmaslik uchun
haftada ikki-uch marta qoʻshimcha dars oladi. Maktab hayotida ota-onalar ham
muhim oʻrin tutadi. Ular navbat bilan haftaning har chorshanba kuni oʻquv
muassasasiga borib, maktab faoliyati toʻgʻrisida aniq mahlumotga ega boʻlishadi.
Fin millatiga mansub oʻquvchilar 7 sinfdan boshlab shved, yahni ikkinchi davlat
tilini, shvedlar esa fin tilini oʻrgana boshlaydilar. Yuqori sinf oʻquvchilarining 30
foizi tengdoshlaridan qolib ketmaslik uchun qoʻshimcha darslarga, 43 foizi esa
yozgi tahtil vaqtida ham toʻgarak va qoʻshimcha mashgʻulotlarga qatnaydilar.
Finlyandiyada fanlarni qay darajada oʻzlashtirishidan qathiy nazar, oʻquvchilarning
9 sinfni bitirgunga qadar tabaqalashishiga yoʻl qoʻyilmaydi. 9 sinfgacha
oʻquvchilarning bilimi baholanmasligi, uy vazifasi berilmasligi ushbu yurt tahlim
tizimining oʻziga xos xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Oʻquvchilar 16 yoshga
toʻlgandagina maktabda olgan bilimlari boʻyicha ommaviy tarzda ilk bor test
sinovidan oʻtishadi. Oʻquvchi va talabalarga imtihonlarda turli oʻquv qoʻllanmalar
yoki internetdan foydalanishiga ruxsat beriladi. 7-9 sinf oʻquvchilari uchun kasb
tanlashga koʻmaklashuvchi maxsus pedagog va psixologlar ajratiladi. Ular
bolalarning salohiyatini oʻrganib, qaysi sohaga qiziqishi kuchli ekanini aniqlaydi
va oʻquv muassasasi yoki kasbni tanlashiga yordam beradi. Mamlakatning xoh
chekka qishlogʻida, xoh shahar markazida boʻlsin, tahlim muassasalarida bilim
olish uchun bir xil sharoit yaratilgan. Maktabni tamomlagan oʻquvchilarning 66
foizi litsey va kasb hunarga ixtisoslashtirilgan texnika maktablariga qabul qilinadi.
Bu esa Yevropa davlatlari orasida eng yaxshi koʻrsatkich hisoblanadi.
89
“Bola kattalarga nisbatan turli shart-sharoit va qiyinchiliklarga
moslashuvchan boʻladi. Faqat u bilan munosabatga kirishishda eng toʻgʻri yoʻlni
aniqlab olish kerak. Zarur boʻlganda unga mahlum bir talab va chegaralar qoʻyib
borilsa, koʻzlangan maqsadga osonlikcha erishiladi”.
Ushbu fikrlar Yaponiya tahlim tizimi asoschilari Nakaz Todzyu va Kanbara
Ekikenga tegishli. 17 asrda paydo boʻlgan mazkur tahlim tizimi bugungi kunda
ancha zamonaviylashib, SHarqiy Osiyoda joylashgan ushbu davlatning qudratini
namoyon etib, dunyo miqiyosida tutgan oʻrnini mustahkamlab turibdi. Mamlakatda
12 yillik maktab tahlimining teng yarmi boshlangʻich tahlim hissasiga toʻgʻri
keladi. Oʻqishning ilk kunlari bolalr onalari bilan birga maktab boʻylab sayohat
oʻtkazishadi. Yaponiyada bolalar 6 yoshdan boshlangʻich maktabga boradi. Ilk
davrda oʻquvchilarni qobiliyatiga qarab sinfdan-sinfga koʻchirish yoki qoldirish,
kuchli va kuchsiz guruhlarga ajratish mahn etilgan. Sanoqli xususiy
maktablardagina
ayrim
guruhlarda
matematika
va
ingliz
tili
fanlari
chuqurlashtirilgan holda oʻqitiladi. Bolalar maktabga moslashib olgach, turli
xarakterdagi, layoqati va iqtidori bir-biridan farq qiladigan oʻquvchilar 5-6
nafardan iborat guruhlarga boʻlinadi.
Har bir guruhda yetakchilar hamda past oʻzlashtiruvchi oʻquvchilar aniqlab
olinadi. Maktablarda oʻqituvchilar oʻquvchilarni qattiqqoʻllik bilan boshqarish,
ularga zugʻum oʻtkazishi qathiy tahqiqlangan. Guruhlardagi har qanday
kelishmovchilikning tezda bartaraf etilishi, berilgan topshiriqlarning guruhlar
oʻrtasida oʻzaro inoqlikda bajarilishi oʻqituvchi mahoratini belgilab beradi.
Mamlakatda oʻquv yili 240 kun davom etadi. Bu muddat umumjahon standartiga
mos kelmasa-da, yapon oʻqituvchilari, aniqsa, yuqori sinf oʻquvchilariga uy
vazifalarini koʻproq berib, ularni uyda ham kuniga 5-6 soatdan dars qilishga
undaydi. Ota-onalar ham farzandlarining tahlim-tarbiyasiga katta mashliyat bilan
yondashadi. Ular bolalarining uy vazifalarini oʻz vaqtida bajarishini qathiy nazorat
qiladilar. Farzandi kasal boʻlib dars qoldirilsa uning oʻrniga maktabga borib,
barcha oʻtilgan mavzularni oʻrganib kelib, bolalariga tushuntirib berishga ham vaqt
90
topishadi. Yaponiyaning har bir maktabida xonalar eshigiga shunday eslatmalarni
oʻqishingiz mumkin:
Ichkariga kirishdan oldin 2-3 marta eshikni taqillating.
Oʻqituvchi ruxsat bergach, ichkariga kirib, kechirim soʻrab, gap boshlang.
Maqsadingizni qisqa ifoda eting.
Suhbat yakunlangach kechirim soʻrang.
Sinfdan chiqib, eshikni sekin yoping.
Maktabda kattayu-kichik ana shu qoidalarga qathiy amal qiladi. SHuningdek,
aksariyat maktablarda 1-sinf oʻquvchilari 6-sinf oʻquvchilariga biriktib qoʻyiladi.
SHu yoʻsinda ularning har biri oʻqish davrida alohida himoyachiga ega boʻladi. Bu
anhana boshlangʻich sinf oʻquvchilarning maktabga moslashishi uchun juda zarur.
Maktab oʻquvchilari uchun boshqa koʻplab qoidalar ham belgilab qoʻyilgan.
Masalan, qizlarga pardoz-andoz qilish, turli taqinchoqlar, hatto soch
toʻgʻnagʻichlaridan foydalanishga ham ruxsat berilmaydi. Mamlakatda
oʻquvchilarning kiyinishiga ham katta ehtibor beriladi. Masalan, asosiy (7-9
sinflar) va yuqori oʻrta maktab (10-12 sinflar) oʻquvchilari rasmiy kiyim kiyishga
majburlar. 1-6 sinf oʻquvchilari esa erkinroq kiyinishlari, biroq ularning maktab
oʻquvchisi ekani sezilib turishi lozim. Yaponiyada 1-sinf oʻquvchilariga uzoqdan
koʻzga tashlanadigan sariq rangdagi kepkalar tarqatiladi. 2-sinfdan boshlab esa ular
ikki xil rangdagi bosh kiyimlariga ega boʻlishadi. Birinchisidan yoz, ikkinchisidan
qish
mavsumida
foydalanishadi.
Mazkur
bosh
kiyimlari
avtomobilg’
haydovchilarini hushyorlikka chorlaydi. Koʻcha-kuyda oʻquvchilar ajralib turadi.
Yaponiyada maktab binolari, sinflar va sport zallari bir xil TIP asosida
loyihalangan. Jihozlanishi ham bir xil.
Yaponiyada birinchi sinfdan to oxirgi sinfgacha oʻtish imtihonlari boʻlmagan,
unchalik keng tarqalmagan nodavlat maktablar ham faoliyat koʻrsatadi. Yaponiya
maktablarida bola tarbiyasida ota-onadan koʻra oʻqituvchining tutgan oʻrni
yuqoriroq.
Hozirgi kunda jahon ilm-fan ahlining Oʻzbekiston tahlim siyosatiga
qiziqishining kuchayishi, olib borilayotgan islohatlardan qoniqishining ikki sababi
91
bor deb oʻylaymiz. Birinchidan, mamlakatimiz tahlim sohasida olib borilayotgan
islohatlar, ijobiy ishlar vorisiylik tamoyiliga ega. Yahni, ilm-fanga tahlim sohasiga
ehtibor bizga milliy meros. Zero, yurtimiz mutafakkir olimlari, ziyolilar, Vatan
fidoyilari har doim ham ilm-fanni mamlakat va millat rivojining ustivor yoʻnalishi
deb bilganlar.
Ikkinchidan bunday merosga ehtibor mustaqillik yillarida yangicha sifat
bosqichiga koʻtarildi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va “Tahlim toʻgʻrisida”
gi Qonun aslida millat va mamlakatning buguni va ertasi uchun qanday mustahkam
poydevor qoʻyilayotganining yorqin namunasidir.
Mazkur qonun hujjatlarida inson manfaatlari, yahni uning oʻz ijtimoiy
mohiyatini, oʻzligini anglash, imkoniyatlarini toʻliq ishga solishi va farovon hayot
kechirishi uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish ustivorlik kasb etdi. Muntazam
davom etadigan ushbu jarayonga hamohang tarzda maktabgacha tahlim tahlim,
umumiy oʻrta tahlim, oʻrta maxsus kasb-hunar tahlimi, oliy oʻquv yurtidan keyingi
tahlim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash, maktabdan tashqari
tahlimdan iborat uzluksiz tahlim tizimi joriy etildi. Mahlum bir mamlakatning
rivoji yoki tanazzulida ijtimoiy soha, ayniqsa tahlim-tarbiyaning oʻrni qanchilik hal
etuvchi kuchga ega ekanligini anglab yetish qiyin emas. Yurtimizda tahlim-tarbiya
sohasini rivojlantirish borasida belgilangan ulugʻvor maqsadlarni roʻyobga
chiqarish izchillik bilan amalga oshirilmoqda. “2004-2009 yillarda maktab
tahlimini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi doirasida yangi maktab binolari
qurildi, kapital rekonstruktsiyalash, kapital, joriy tahmirlash ishlari olib borildi.
Natijada yillar davomida oʻz holiga tashlab qoʻyilgan tahlim muassasalarining
moddiy-texnik bazasi mustahkamlandi, tubdan yangilandi, zamonaviy talablar
asosida oʻqitish jarayonini tashkil etish uchun munosib shart-sharoitlar yaratildi,
shahar va qishloq maktablari oʻrtasidagi tafovutga barham berildi.
Tahlim tizimiga ilgʻor texnologiyalar joriy etildi. 9400 ta maktab soʻnggi
rusumdagi kompg’yuterlar bilan tahminlandi. Mazkur tahlim muassasalarining
barchasi “ziyonet” axborot tarmogʻi orqali xalqaro internet tizimiga ulandi.
92
Umumtahlim maktablarida shu yillar ichida 1074 ta Axborot resurs markazi tashkil
etildi va ular zarur texnik jihozlar bilan toʻliq tahminlandi.
Maktablarni zamonaviy kompg’yuter texnologiyalari bilan tahminlash
darajasi 2004 yildagi 14 % dan hozirga kelib 96 % ga koʻtarildi. Mamlakatimizda
tahlim jarayonining dunyo tahlimiga integratsiyalashuvi, fan-texnika sohasida
boʻlayotgan eng soʻnggi yangiliklarni tezkor ravishda tahlim mazmuniga singdirib
borish imkoniyati yuzaga keldi. Barcha oʻquv fanlari boʻyicha elektron oʻquv
vositalaridan,
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan
foydalanish
imkoniyatining kengayishi oʻquvchilarning bilimlarni oʻzlashtirish samaradorligini
sezilarli darajada oshirdi.
Sportni tahlim-tarbiya bilan mutanosib rivojlantirish, oʻsib kelayotgan yosh
avlodning jismoniy va mahnaviy salomatligini shakllantirish maqsadida
Oʻzbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamgʻarmasi tashkil etildi.
Mamlakatimizda yoshlarni ommaviy ravishda jismoniy tarbiya va sport harakatiga
jalb qilishga qaratilgan umumtahlim maktablari oʻquvchilarining “Umid nihollari”,
oʻrta maxsus kasb-hunar tahlim muassasalari oʻquvchilarining “Barkamol avlod ”
va oliy oʻquv yurtlari talbalarining “Universiada” sport musobaqalarini oʻz ichiga
olgan uch boʻgʻinli yagona tizim joriy etildi.
|