I-bob.
MUOMALA VA UNING IJTIMOIY MUNOSABATLARDAGI
OʻRNI HAQIDA
5
1.1. Muomala mohiyatining buyuk mutafakkirlar falsafiy qarashlarida
aks ettirilishi
Muomala va jamiyatda kishilar oʻrtasidagi munosabatlar toʻgʻ’isidagi
mulohazalar sharq xalqlarining tarixiy yozma adabiyotlarida hamda sharqning
buyuk mutafakkirlari falsafiy qarashlarida aks etgan.
Xalq ogʻzaki ijodida, tarixiy yozma adabiyot namunalarida mazkur muammo
doimo birinchi oʻrinni egallab kelgan.
Sotsial yoki ijtimoiy muhit — bu insonning aniq maqsadlar va rejalar asosida
faoliyat koʻrsatadigan dunyosidir. Mazmunan har bir insonning shu ijtimoiy olam
bilan aloqasi uning insoniyat tajribasi, madaniyati va qabul qilingan, tan olingan
ijtimoiy xulq normalari doirasidagi harakatlarida namoyon boʻladi. Psixologiya
ilmining namoyondalari boʻlmish olimlarning butun bir avlodi ana shu shaxs va
jamiyat aloqalari tizimida insonning tub mohiyatini anglash, uning rivojlanishi va
kamol topishi qonuniyatlarini izlaganlar. Abu Nasr Farobiy, Alisher Navoiy, Ibn
Sino, Beruniy, Umar Hayyom kabi SHarq allomalari ham bu oʻzaro bogʻliqlikning
falsafiy va ijtimoiy sirlarini ochishga oʻzlarining eng durdona asarlarini
bagʻishlaganlar [22, 23, 27, 61, 78, 102].
SHarq adabiyoti durdonalaridan biri boʻlgan «Qobusnoma»da Kaykovus
jamiyatdagi kishilarni guruhlarga boʻladi va har bir guruhning jamiyatda tutgan
oʻrnini birin-ketin sanab oʻtadi, ammo bu guruhlarning xulq –atvori ehtibori bilan
turlicha ekanligini aniqlab beradi. Inson hayoti xilma-xil jamiyatda va xilma-xil
ijtimoiy guruhlar orasida oʻzaro hamkorlikda kechishini tahkidlaydi. SHuningdek,
mazkur asarning bitta bobida nutq va suxandonlik, soʻzlashuv odobi, nutq
malakasini egallash vositalari haqida soʻz boradi. Kaykovus yozadi: «Kishi
suxandon, suxangoʻy (notiq) boʻlishi kerak. Ammo, ey farzand, sen suxangoʻy
boʻlgʻil va lekin durugʻgoʻy (yolgʻonchi) boʻlmagʻil. Rostlikda oʻzing shuhrat
qozongʻil, toki biror vaqt zarurat yuzidan yolgʻon soʻz desang qabul qilgʻaylar».
[81, B.31]. «Qobusnoma»da xalqimizdagi rost soʻzni qadrlash, yolgʻonni
xushlamaslik sifatlarining namoyonligi, raiyat bilan muloqot chogʻida kishining oʻz
6
nutqiga ehtiborli boʻlishi lozimligi, muloqotdagi notabiiylik, yolgʻonchilik oʻzaro
munosabatlarning buzilishiga olib kelishi, ayniqsa davlat ishi va xalq turmushi
uchun mashul etib tayinlangan kishilarning soʻz aytishdan oldin uni adolat va axloq
tarozusiga qoʻyib koʻrmogʻi zarurligi badiiy tarzda bayon qilib beriladi. Dunyo
ilmiga asos solgan buyuk ajdodlarimiz shaxslararo munosabatlarda muomalaning
roli masalasiga alohida ehtibor qaratganlar. Ayniqsa, ular ustoz bilan shogird, ota-
ona bilan farzand oʻrtasidagi munosabatlarda, inson va jamiyat munosabatlarida
muomalaning ahamiyati, oʻzaro bir-birini tushunish, insonni inson tomonidan idrok
qilinishi, bunda nutqning, insoniy muloqotning roli haqida qimmatli mulohazalar
bildirganlar.
Barcha qarashlarga nisbatan umumiy boʻlgan narsa shuki, jamiyatda kishilar
orasidagi oʻzaro aloqalarni bilish, oʻrganish uchun turli guruhlar va tabaqalarga xos
boʻlgan xulq-atvorlarni, sifatlarni aniqlamoq va oʻzaro muomala jarayonida ularni
hisobga olmoq lozim. Odamni, uning mohiyatini anglash uchun avvalo uning shu
jamiyatda tutgan oʻrni va mavqeini bilish zarur. SHaxsni oʻrganishning birlamchi
mezoni ham shundan kelib chiqqan holda, uning ijtimoiy mavqei, ijtimoiy
munosabatlar tizimidagi oʻrni bilan belgilanishi lozim boʻlib, sharq falsafasining
bu boradagi asosini «Komil inson» gʻoyasi tashkil etadi. SHarq faylasuflari jamiyat
qonunlarini oʻrganish uchun inson nazarini oʻz ichki dunyosiga qaratishi, uning
oʻz-oʻzini anglashi muhimligini tahkidlaydilar.
Abu Nasr Farobiy oʻzining tabiiy va ijtimoiy fanlarning dolzarb muammolarini
yechishga qaratilgan qator asarlarida inson va jamiyat munosabatlari, insonning
mahnaviy – axloqiy kamolotga erishishi borasida oʻz qarashlarini bayon qiladi.
Farobiy axloqning bilim bilan mushtarakligini asoslab beradi. Uningcha,
bilimlar insonni yaxshi axloqli, saxovatli va aql idrokli qiladi. Inson bilimsiz oʻzi
koʻzlagan maqsadiga erisha olmaydi. Yaxshi inson boʻlish uchun odamda
imkoniyat boʻlmogʻi zarurligi koʻrsatiladi: tahlim va tarbiya olish imkoniyati
borligi tufayli tahlim olish hamda toʻgʻri tarbiya topish kerak. Bunda tarbiya –
kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va odobda amaliy faoliyatni
yaratishga olib boradigan yoʻl, deb tahriflanadi. Farobiy jamiyatda toʻplangan
7
bilim, tajribalar oʻzlashtirilishi shaxslararo muloqot, muomala vositasida amalga
oshirilishini tahkidlab, bu masalaga alohida ehtibor qaratadi.
Buyuk ajdodimiz qarashlari asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, har
qanday fazilatning asosi bilim va tarbiyadir. Insonni donolikka, kamolotga
yetaklovchi vosita – yoʻl esa nutq va muomaladir.
SHarq va Gʻarb fanida qomusiy olim sifatida shuhrat qozongan Abu Ali Ibn
Sino tibbiyot, riyoziyot (matematika), falakiyot, fizika, biologiya, psixologiya,
fiziologiya, filologiya, falsafa, axloq va estetika kabi koʻplab fanlarning
bilimdonidir.
Mutaffakkir oʻz asarlarida inson va jamiyat munosabatlari, ijtimoiy axloq
masalalariga alohida oʻrin ajratadi. Uning fikricha, «..axloq – bu insonning oʻz-
oʻzini idora qilish haqidagi fan, uning oʻzini kuzatish va oʻzgalar xulq-atvori,
odobi va yurish turishiga bergan baholari natijasidir»[ 102, B.46].
Abu Ali Ibn Sino insoniy munosabatlarda shaxslararo muomalaning oʻrniga
alohida urgʻu beradi. Ayniqsa, toʻgʻri soʻzlash, xushmuomalalik va shirinsuxanlikni
odat qilish, nafsga berilmaslik, fozillar suhbatidan bahramand boʻlish, kattalarning
izzatini oʻrniga qoʻyish, kichiklarga shafqatlilik, samimiy doʻstlik, nodonlarga
nasihat va maslahat berish kabi fazilatlarni barcha ezguliklarning asosi ekanligini
tahkidlaydi [102].
Turkiy xalqlarning yana bir buyuk mutafakkiri, buyuk shoir, davlat arbobi
Alisher Navoiydir.
«Inson qalbining quvonchu qaygʻusini, ezgulik va hayot mazmunini
Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdan-kam topiladi.
Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuygʻusi ham
bizning ongu shuurimiz, yuragimizga avvalo Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Biz
bu bebaho merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik koʻp bahramand
etsak, milliy mahnaviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu insoniy
fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli mahrifiy qurolga ega boʻlamiz»
[10, B. 47-48].
8
Darhaqiqat, Alisher Navoiyning buyuk merosida nafaqat soʻz qudrati va
mahnolar jilosi, balki uning chuqur falsafiy, psixologik qarashlari aks etadi.
Buyuk bobomiz oʻzining «Mahbub – ul – qulub» asarida aynan jamiyatdagi
insonlar toifalari, tabaqalar, ularning xulq-atvori, xislatlari ijtimoiy-psixologik
tahlil etadi. Asarda xalqning hayot tarzi, fehl-atvori, ruhiy holati, urf-odatlari,
yaxshi va yomon xususiyatlari haqida soʻz yuritiladi: «…har yoʻlda yurdim,
olamda boʻlmish har nav odam bilan koʻrishdim, katta kichikning fehl atvorini
oʻrgandim, yaxshi-yomonning xislatlarini tajribadan oʻtkazdim, yaxshilik va
yomonlikning sharbatini ichib, zahrini totib koʻrdim; baxil va pastkash kishilarning
zaxmini, saxovatli kishilarning malhamini koʻnglim darhol sezadigan boʻlib qoldi.
…shu jihatdan, hamsuhbatlarni va doʻst yorlarni bu hollardan xabardor qilmoq
vojib koʻrindiki, toki ularda ham har toifaning xislati haqida bilimlari va har
tabaqaning ahvoli haqida tushunchalari boʻlgʻay» [27, B.78].
Alisher Navoiy inson tana ahzolarini tinimsiz mashq qilish orqali kuch
qudratga toʻlishi kabi, mashq yoʻli bilan soʻzlash qobiliyatini, nutq madaniyatini,
notiqlik sanhatini odamlar olqishlaydigan darajaga olib chiqishi mumkinligini
tahkidlaydi. Xulosa qilib shuni aytish lozimki, buyuk bobomiz XXI – asrda
gʻoyatda dolzarblik kasb etgan muomala malakasiga oʻrgatish muammosini oʻsha
davrlardayoq tarbiyaning asosiy boʻlinmas qismi ekanligini ehtirof etgan.
Navoiydan bir asr keyin yashab oʻtgan SHamsuddin Dunasariyning «Odamni
bilish ilmi» (Qiyofat ul-bashar) risolasida insonning tanasi va badan ahzolari
harakatiga, yuzining tuzilishi va rangiga, nafas olishi, ovozi, hatto kulishiga qarab
uning kimligini bilish, insonga baho berish borasida SHarqda yigʻilgan kuzatishlar
jam etilgan. Mazkur asarda insonlar orasidagi oʻzaro muomala jarayonida insonni
bilish, uning tashqi belgilari asosida unga baho berish(fiziognomika)ga asosiy
diqqat qaratiladi. Risolada quyidagi arab xalq hikmati soʻzboshi sifatida keltiriladi:
«Agar insonning shakl-siyratini bilsangiz, oʻzingizni yomonlik va yovuzliklardan
asragaysiz» [139, B. 3].
Yuqoridagi mulohazalardan koʻrinib turibdiki, sharq olimlari tomonidan uzoq
oʻtmishda ham amaliy psixologiyaga doir ilmiy izlanishlar qilingan. Albatta, bu
9
manbalarda ilgari surilgan ayrim nazariyalar hozirgi psixologiya sohasida
toʻplangan bilimlar yordamida inkor etilishi mumkin, lekin ushbu asarda aks etgan
asosiy gʻoyalar hozirgi davrda ham dolzarblik kasb etadi.
Farb mamlakatlari olimlari tomonidan shaxslararo hamkorlikni mazmun va
mohiyat jihatidan tushuntirishga bagʻishlangan bir qator nazariyalar ilgari suriladi.
Almashinuv nazariyasi (teoriya obmena) (Dj. Xomans), simvolik interaktsionizm
(Dj. Mid), tahssurotlarni boshqaruv (upravlenie vpechatleniyami) nazariyasi (E.
Gofman), psixoanalitik nazariya (Z. Freyd) larni alohida tahkidlab oʻtish lozim
[140].
Almashinuv nazariyasiga koʻra, kishilar oʻzaro hamkorlikka kirishar ekanlar,
bu hamkorlikdan oʻzlari ega boʻladigan foyda va yoʻqotishlarni oʻzaro taqqoslash
tajribasidan kelib chiqadilar.
Ushbu nazariya 4 tamoyilga asoslanadi:
mahlum bir xulq-atvor va xatti-harakat qancha koʻp mukofotlansa, u shuncha
koʻp qaytariladi;
agar mahlum tipdagi xatti-harakatlar uchun beriladigan mukofot qandaydir
shart-sharoitni taqozo qilsa, inson uni yaratishga intiladi;
agar mukofot katta boʻlsa, kishi uni olish uchun koʻproq kuch sarflashga
tayyor boʻladi.
inson ehtiyojlari qondirilishga qanchalik yaqin boʻlsa, kishi ularni qondirish
uchun kamroq kuch sarflashga harakat qiladi.
Xomansning mazkur nazariyasi asosida turli murakkab oʻzaro hamkorlik
turlarini tushuntirib berish mumkin: hukmronlik munosabatlari, oʻzaro muzokara
jarayonlari, liderlik va hokazolar. U ijtimoiy hamkorlikni foyda va yoʻqotishlarni
oʻzaro muvozanatlanishi usullari bilan shartlangan murakkab almashinuvlar tizimi
sifatida qaraydi [140].
Dj. Mid oʻzining simvolik interaktsionalizm nazariyasida muomalaning
interaktiv tomonini batafsil oʻrganadi. Dj. Mid insonning xatti-harakatlarini
axborot almashinuviga asoslangan ijtimoiy xulq-atvor sifatida qaraydi. U kishilar
odamlarning nafaqat xatti-harakatiga, balki ushbu xatti-harakatlarga sabab
10
boʻluvchi maqsadlariga ham oʻz ehtiborini qaratadi. Biz odatda kishilarning xatti-
harakatiga qarab va oʻzimizning oʻtmishdagi xuddi shu sharoitlardagi
tajribamizdan kelib chiqqan holda, ularning fikrlarini «oʻqishga» harakat qilamiz.
Dj. Mid bunday harakatlarni 2 ta tipga ajratadi:
ahamiyatga molik boʻlmagan imo – ishora (jest) lar (kiprik qoqishga
oʻxshagan avtomatik reflekslar);
ahamiyatga molik imo – ishora (jest) lar (boshqalarning xatti-harakatlari
va maqsadlarini tafakkur qilish bilan bogʻliq).
Ikkinchi holatda inson oʻzini boshqaning oʻrniga qoʻyib koʻrishi yoki Midning
tahbiri bilan aytganda «boshqaning rolini qabul qilishi» talab etiladi.
E. Gofmanning taassurotlarni boshqaruv nazariyasiga koʻra, ijtimoiy
hamkorlik dramatik spektaklga qiyoslanadi. Bu spektaklda aktyorlar ijobiy
taassurot yaratish va uni doimiy tahminlash uchun harakat qilishadi [140].
Z. Freydning psixoanaliz nazariyasiga koʻra, shaxslararo oʻzaro hamkorlik ilk
bolalik davrida oʻzlashtirilgan tasavvurlar va mazkur davrda kishi boshidan
kechirgan ziddiyatlar bilan belgilanadi. Z. Freyd kishilar liderlarga boʻysunish va
tobelikni his qilganliklari uchun ham ijtimoiy guruhlar tuzishadi va ularda
qolishadi, - deydi. Bu narsaga liderlarning yuqori sifatlarga ega ekanligi uchun
emas, balki ularni bizdan oldingi avlod, ota-onalarimiz ehzozlagan buyuk
yetakchilar bilan bir qatorga qoʻyishimiz sabab boʻladi. Bunday vaziyatlarda biz
regressiya (orqaga qaytish)ga ilk rivojlanish bosqichiga qaytishga moyil boʻlamiz.
Bunday «qaytish» asosan oʻzaro hamkorlik norasmiy yoki uyushmagan tarzda
kechadigan vaziyatlarga xosdir. Tadqiqotlar mahlum bir kutishlarning mavjud
emasligi guruhda yetakchilarning mavqeini mustahkamlashga xizmat qilishini
koʻrsatadi. SHaxsning yoʻnalganligi strukturasida uning motivatsiya sohasida
kerakli darajada anglanmagan xulq-atvorlar holatlaridan biri mayllardir. Ular
doimo aniq anglanmagan ehtiyojlar, turli darajadagi kuchga va yoʻnalishga ega
boʻlgan emotsional kechinmalar bilan birga kechadigan oʻziga xos kutishlarni
oʻzida mujassam etadi. Freyd ular orasida qarama-qarshi jins vakillariga nisbatan
11
oʻz-oʻzini tasdiqlash, taqlid qilish, oʻyin va muloqotga intilish kabilarni ajratib
koʻrsatadi [136].
Rus olimi B.G.Anang’ev psixologiya fanining muomala kategoriyasiga
bagʻishlangan oʻzining dastlabki ishlarida muomalaning nutqli (verbal) va nutqsiz
(noverbal) vositalaridan tashqari, uning ichki tomonini ham turlarga ajratadi. Uning
fikricha, muomala qanday kechishidan qatg’iy nazar shaxslararo munosabatlarda,
inson oʻz harakatini oʻzi boshqarishi bilan bir paytda, uning ichki dunyosi qayta
tashkillashuvi oʻrtasida oʻzaro aloqa hukm suradi. U shaxsning turli oʻziga xos
tuzilmalari oʻrtasidagi aloqalarni maxsus tadqiqot predmeti qilib tanlaydi.
SHaxsning jamiyat bilan, xususan, ijtimoiy guruhlar va institutlar bilan aloqalari
xilma-xilligi,
uning
intraindividual
tuzilishini,
shaxsiylik
xususiyatlari
takomillashuvini va ichki dunyosini aniqlaydi [32].
V.M. Myasio’ev muomala va shaxsning ruhiy tuzilishi toʻgʻ’isida soʻz
ketganda, inson ruhiyati yaxlit, uning vujudga kelishi esa sabab natijasi ekanligini
tahkidlaydi. Uning fikricha, shaxs dialogli muomalaning malakasi va boshqalar
bilan munosabatning mahsuli sifatida namoyon boʻladi. Muomala jarayonida
boshqa odamlar bilan munosabatga kirishishning tashqi ahamiyatga molik boʻlgan
shaxsiy tajribasi borliqqa nisbatan ichki munosabatlarini individual tanlanma
xususiyatini determinatsiya qiladi. Myasio’ev tahbiricha, bu munosabatlar qiziqish
darajasini, hayajon kuchini, xohish yoki ehtiyojni tavsiflaydi va subhektlarning
xulq-atvorida, xatti-xarakatida, kechinmalarida namoyon boʻladi. SHaxsning
munosabatlari muomalada turli darajadagi faollik, tanlovchanlik hamda ijobiy va
salbiy tomonlari bilan aks etadi. SHaxslararo insoniy murojaat shakllari, usullari
muomala yoki munosabat deyiladi. Olim muomalaning muloqotda keng tarqalgan
shakllarini bayon etishga va tartibga keltirishga harakat qilgan. Birinchi holat
kishilar oʻrtasidagi munosabatga murojaat shaklining mos tushishidir. Ikkinchisiga
esa muomala shakli bilan shaxslararo munosabatlar bir-biridan keskin
tafovutlanuvchi holatlar kiritiladi [106].
SHaxsga muomalaning tahsiri shart-sharoitlari va ruhiy omillari muallif
tadqiqotlarida alohida ahamiyat kasb etadi. Soʻzga tahsirchanlik koʻp jihatdan
12
shaxsning tashqi tahsirga berilish darajasiga, qayta ishontirish qobiliyatiga bogʻliq.
Moyillik shaxsning zakovatini belgilovchi barqaror xususiyati mahsuli emas, balki
odamlarning oʻzaro munosabatlari natijasi hisoblanadi.
A.A.Bodalevning
ijtimoiy
maylning
ahamiyatini
ochib
beruvchi
eksprimentlarida muomaladagi turli effektlarning idrok etilayotgan kishining
muayyan ijtimoiy guruhga xos xislatlarning idrok obhektiga ham xos, deb
qaralishida namoyon boʻlishi, muayyan guruh vakiliga duch kelganda kishilarning
oldindan unga ushbu guruh vakillari boʻlgan kishilarga xos muayyan xislatlarni
unga ham xos, deb qabul qilinishi bunday stereotipdan xalos boʻlishning
murakkabligi tadqiq etilgan [51].
| 