1.4. Muloqotdagi toʻsiqlar
Keyingi vaqtlarda shaxslararo muomaladagi psixologik qiyinchiliklar
muammosi koʻpgina mutaxassislar diqqat ehtiborini oʻziga tortmoqda. SHaxslararo
muomaladagi qiyinchiliklar turli ilmiy adabiyotlarda turlicha xarakteristikalarda
beriladi, oʻz navbatida muomaladagi qiyinchiliklarni va ularni keltirib chiqaruvchi
sabablarni klassifikatsiyalashga intilishlar ham ilmiy izlanishlarda xilma-xil
tarzda hal etiladi. Xususan, muomala jarayonidagi toʻsiqlarni G.G.
Kamardina temperament toʻsigʻi, xarakter toʻsigʻi, xarakter aktsentuatsiyasi
toʻsigʻi, muomala uslubi toʻsigʻi, salbiy emotsiyalar toʻsigʻi, nutqiy toʻsiqlar kabi
asosiy turlarga ajratadi [83, B. 48].
«Psixologik qiyinchiliklar» deganda sheriklar hamkorligidagi aloqalarning
buzilishi, muomalaning noxush kechishi va sheriklar (ularning biri yoki ikkalasi
ham) xulq-atvorga salbiy tahsir etuvchi emotsional noqulaylik, zoʻriqishlarni his
etishi nazarda tutiladi. «Muomaladagi toʻsiqlar» deganda esa nizolar yoki ularning
kelib chiqishiga xizmat qiluvchi juda koʻp omillar ehtiborga olinadi.
Muomala jarayonida vujudga keladigan ziddiyatli vaziyatlardan chiqishni
bilmaslik, har qanday kishi uchun muomala jarayonida paydo boʻladigan koʻplab
kundalik qiyinchiliklarni yengib oʻtish, jismoniy va psixik sogʻliqqa putur
yetkazuvchi emotsional stresslarga olib keladi. Bu holatni psixologlar shaxslararo
muomaladagi toʻsiqlar, deb atashadi. Muomaladagi toʻsiqlar – bu nizolar paydo
boʻlishiga imkon yaratuvchi juda koʻp omillardir.
Muomala jarayonida paydo boʻladigan toʻsiqlar muomalaga kirishuvchi
shaxslarning xoxish maqsadlari va ehtiyojlari bir-biriga mos kelmasligi oqibatida
yuzaga keladi.
Insonni asabiylik va jizzakilikka olib keladigan omillardan biri – bu oʻz
ishiga qiziqishning soʻnishi yoki qiziqishning umuman yoʻqligidir. Oʻz ishiga
nisbatan negativ munosabat insonda salbiy emotsiyalarni, zoʻriqishni, agressivlikni
keltirib chiqaradi.
22
Qarama-qarshi istaklar kurashi toʻsigʻidan tashqari koʻpincha xarakterlar
nomutanosibligi toʻsigʻi ham muomala jarayoniga salbiy tahsir etadi. Koʻpincha,
oilaviy mojarolarda, qoʻshnilar, hamkasblar oʻrtasidagi bir-birini yoqtirmaslik
holati sababini «xarakterimiz toʻgʻri kelmadi», deb tushuntirishadi.
Yana bir toʻsiq nevroz xastaligi bilan bogʻliqdir. Nevrozning asosiy sababi –
kuchli emotsional stress, chiqib ketish mumkin boʻlmaydigan psixik jarohatlovchi
vaziyatdir. Amalda qisqa muddatli nevroz holati hammadayam boʻlishi mumkin.
Nevrozga duchor boʻlgan kishilarda nizolar tez-tez yuzaga keladi va ular
chuqurroq va ogʻirroq kechadi.
Gʻam-qaygʻu oqibatida yuzaga keladigan toʻsiqlar bilan har bir inson
toʻqnash keladi. Qaygʻu inson ruhiyatini shu darajada zanjirband etadiki, kishining
boshqa odamlarga diqqat ehtibor qaratishiga umid qilmasa ham boʻladi. Bu holat
fojeali voqealar, oʻz ahvolidan qoniqmaslik, ogʻir jismoniy his-tuygʻular oqibatida
yuzaga keladi. Har qanday vaziyatda ham, inson gʻam- qaygʻusining qay
darajaligidan qathiy nazar uni tinch qoʻyish lozim. Azoblanish doimiy davom
etmaydi, vaqt hamma narsani davolaydi.
Gʻazab tufayli paydo boʻladigan muomala toʻsiqlarini yengib oʻtish juda
qiyin, shuning uchun bunday paytda kishining sabr-toqatini sinash kerak emas.
CHunki gʻazab jismoniy va psixik energiyani ikki baravar oshiradi va soʻzlarda
yoki agressiv xatti-harakatlarda bu energiyani «toʻkib-solish» ehtiyojini paydo
qiladi.
Hazar qilish, jirkanish bilan bogʻliq boʻlgan toʻsiqlar kundalik hayotda koʻp
uchraydi. Noxush hidlar, terlaydigan qoʻl, suhbatdoshga yaqinlashish odati (intim
masofani buzilishi) muomaladagi sherikda jirkanish hissini qoʻzgʻatishi mumkin.
SHuning uchun gigienaga va oʻzini tutish maneralariga katta ehtibor qaratish
lozim.
SHaxslararo munosabatlarda qoʻrquv toʻsigʻi – yengib oʻtish eng qiyin
boʻlgan toʻsiqlardan biri sanaladi. Qoʻrquv sabablari turlicha boʻlishi mumkin.
Muomaladagi sherikning qoʻrquv toʻsigʻini yengib oʻtish, ushbu sabablarni qay
darajada toʻgʻri topishga bogʻliq boʻladi.
23
Uyat va ayb toʻsigʻi oʻzining yoki boshqa birovning oʻrinsiz xatti-harakati
tufayli yuzaga keladi. Uyat hissi kishida koʻpincha tanqid yoki haddan ziyod
maqtov natijasida paydo boʻladi. Haddan tashqari uyatchan yoki umuman uyatdan
begona odamlar boʻladi. Uyatga berilmaydigan kishilar oʻzlari uchun psixologik
himoya usulini ishlab chiqishgan: ular koʻp hollarda hamma shunday xatti-harakat
qilishi mumkinligiga oʻzlarini ishontirishadi, tanqidni eshitishmaydi, oʻzlarini
oqlaydigan motivlarni topishadi. Aybni his etishning yuqori va quyi darajalari bir
xilda odamlar orasidagi psixologik aloqaga ziyon yetkazadi.
Toʻsiqlarning yana bir guruhi muomala texnikasi va koʻnikmalari bilan
bogʻliqdir. Gohida muomala usullaridan oʻz gʻarazli maqsadlarida foydalanadigan
shaxslar uchraydi. Bunday kishilarning xatti-harakatini aniqlashga oʻrganish uchun
«muomaladagi manipulyatsiya», «pozitsiya», «rol», «niqob» kabi tushunchalar
mahnosini oʻzlashtirish talab etiladi.
Taniqli psixolog A.A. Dobrovich muomaladagi manipulyatsiyalarni
tizimlashtirgan. Ularning asosiy mazmuni quyidagilardir: manipulyatsiyadan
foydalanuvchi shaxslar suhbatdoshning asoslangan ayblovidan qutulish maqsadida,
har qanday arzimas xatoni «yuzga solishadi», oʻz aybini boshqaga toʻnkaydilar,
izzat nafsga teguvchi gaplar bilan kishini muvozanatdan chiqarishga, u bilan
mahlum vaqtga aloqani uzishga harakat qilishadi, topshiriq va majburiyatlarni
bajarishdan qochish maqsadida oʻzini yomon his etayotganligini bahona qilishadi.
Rollarni niqoblardan ajrata olish lozim. Niqob suhbatdoshga boʻlgan haqiqiy
munosabatni va haqiqiy emotsiyalarni yashirishga imkon yaratadigan yuz ifodalari,
imo – ishora (jest) lar, standart iboralar yigʻindisidir [140, B. 93-132].
Jahon psixologiyasi fanida ehtirof etilganidek, muomala ushbu tarkiblardan
tashkil topgan boʻladi.
1. Kommunikativ (asosan bir tomonlama) axborot uzatish.
2. Interaktiv (ikki tomonlama oʻzaro tahsir).
3. Pertseptiv (oʻzaro bir-birini idrok qilish).
1. Muomala oʻz ichiga hamkorlik faoliyatining qatnashchilaridan oʻzaro
axborot almashuvni qamrab olgan boʻlib, u kommunikativ jabha sifatida
24
tavsiflanishi mumkin. Odamlar bir-birlari bilan muloqotga kirishishi jarayonida
muomalaning muhim vositalaridan biri hisoblanmish tilga va uning amaliy ifodasi
bulmish nutq faoliyatiga bevosita murojaat qiladilar.
2. Muomalaning ikkinchi tomoni muloqotga kirishuvchilarning oʻzaro
tahsiri, ularning nutq faoliyatida nafaqat soʻz orqali fikr almashinuvi, balki xatti-
harakati va xulq-atvori bilan ham tahsir oʻtkazish hamda tahsirlanishdan iboratdir.
3. Muomalaning uchinchi tomoni shundan iboratki, bunda muloqotga
kiruvchilarning (muloqotdoshlarning) oʻzaro bir-birlarini idrok qilish jarayonida
namoyon boʻladi, insonning inson tomonidan idrok qilishi yuzaga keladi. Bu
jarayonning eng zarur tomoni unda muloqotga ki’ishuvchi sheriklarning biri aqlli,
farosatli, tajribali, saviyasi yuqori inson sifatida ikkinchisining ishonchini
qozonganligi uchun uni idrok qilish juda muhim ekanligi anglanadi yoki bir-
birlarini oldindan u bari bir hech narsani tushunmaydi, uzatilgan axborotni fahmlay
olmaydi, degan taxminga suyangan ruhiy holat vujudga keladi [33, B. 79 – 174.].
Muomalaning har uchala tomonini (jabhasini) birgalikda yaxlit hodisa,
voqelik sifatida olib qarash natijasida u hamkorlik faoliyatini tashkil qilishning
usuli va unda ishtirok etuvchilarning, yahni muloqotdoshlarning oʻzaro
munosabatlari tariqasida namoyon boʻladi, muayyan tarzda davomiylikka erishadi.
Insoniy munosabatlar shunday oʻzaro tahsir jarayonlariki, unda shaxslararo
munosabatlar shakllanadi va namoyon boʻladi. Bunday jarayon dastlab odamlar
oʻrtasida roʻy beradigan fikrlar, his-kechinmalar, tashvishu — quvonchlar
almashinuvini nazarda tutadi.
Oʻzaro munosabatlarga kirishayotgan tomonlar munosabatdan koʻzlaydigan
asosiy maqsadlari — oʻzaro til topishish, bir-birini tushunishdir. Muloqot faoliyati
shunday shart-sharoitki, unda har bir shaxsning individualligi, betakrorligi, bilimlar
va tasavvurlarning xilma-xilligi namoyon boʻladi.
Oʻz shakli va turiga koʻra shaxslararo muloqot juda xilma-xildir. Behvosita
va bilvosita muloqot, verbal ( soʻz orqali) va noverbal (imo-ishora, mimika, hatti-
harakatlar orqali) shakllarga ajratiladi.
25
Oʻz vazifasiga koʻra muomala koʻp funktsiyalidir. Muomala funktsiyalaridan 5
ta asosiysini ajratib koʻrsatish mumkin [140, B. 94-96].
1. Muomalaning pragmatik funktsiyasi. Birgalikdagi faoliyat jarayonidagi
kishilarning oʻzaro hamkorligida amalga oshiriladi.
2. Muomalaning shakllantiruvchi funktsiyasi. Insonning psixik qiyofasi
shakllanishi va oʻzgarishi jarayonida yuzaga kelib, oʻzgalar tajribasini qabul qilish,
oʻzlashtirish, qoʻllashda namoyon boʻladi.
3. Muomalaning tasdiqlovchi funktsiyasi. Muomala jarayonida inson oʻz-
oʻzini anglash, oʻzligini tasdiqlash imkoniyatiga ega boʻladi. Oʻz mavjudligini,
qadr-qimmatini tasdiqlash xohishi insonni oʻzgalardan «tayanch nuqtasi»
qidirishga undaydi.
4. Muomalaning shaxslararo munosabatlarni tashkil etish va tahminlash
funktsiyasi. Oʻzga kishilarni idrok etish va ular bilan turli munosabatlarga
kirishishni amalga oshirish. Har qanday kishi uchun oʻzgalarga baho berish
mahlum emotsional (ijobiy yoki salbiy) munosabatlarni oʻrnatishda koʻrinadi.
5. Muomalaning shaxs ichki dunyosi bilan bogʻliq funktsiyasi. Kishining
oʻz-oʻzi bilan (ichki yoki tashqi nutq vositasida, dialog tipida qurilgan) muloqoti
[55].
|
