4.1-rasm.
Antifriksion materiallar tasnifi.
Aluminiy va rux asosli qotishmalar so‘nggi paytlarda tobora keng
qo'llanilmoqda. Aluminiy va qalayli qotishmalar qiyin va yomon
moylanadigan og‘ir sharoitli podshipnik qismlarda ham yaxshi anti
friksion xususiyatga ega. Aluminiy qotishmali detallar (vtulka, sharnir
va boshqalar) yaxlit yoki po‘lat taglikka qoplangan ko'rinishda tay-
yorlanishi mumkin. Ruxli qotishmalardan yaxlit qoplamali detallar
tayyorlash oson, ular yuqori plastiklik va toliqishga chidamlilik xusu-
siyatlariga ega.
G ‘ovakli antifriksion materialli detallar presslanib olingach temir
va mis asosidagi kukunlami yopib tayyorlanadi. Majburiy qo‘shim-
chalar sifatida o ‘zi moylanuvchi grafit, molibden disulfidi, bor nitridi
kabi kukunlar qo‘llaniIadi.
G ‘ovakli antifriksion materiallarni ishqalanish qismiga o ‘matish-
da oldin moyga to ‘ydirib olinsa yomon yoki um um an moylanmay-
digan qismlarda ham yaxshi ishlaydi. Temirgrafitli metariallar (jGr-1,
jG r-3) nisbiy bosim 15 т П а va harorat 150°Cgacha, misgrafitli
materiallar
8
т П а bosimli 80°C haroratli ishqalanish qismlarida
qo'llaniladi.
Polimer asosidagi materiallarni sof yoki turli to ‘ldiruvchilar bilan
qo‘shilgan holda antifriksion materiallar sifatida ishlatish mumkin.
Polimerlardan tishli gildiraklar, shkivlar, sirpanma podshipniklar,
kulachokli mexanizmlar, yo'naltirgichlar, moyto'sqich separatorlar,
mahkamlash detallari tayyorlanadi. Termoplastik polimeiii detallar
oson tayyorlanadi, tannarxi arzon, dempferlash xususiyatiga ega.
Poliamidlaming ishqalanish koeffitsiyenti po‘lat bilan moysiz
sharoitda 0,1—0,2, moylanganda 0,05—0,lg a teng ftoroplastlar kimyo-
viy va issiqlik harorat (300°Cgacha) ta ’siriga chidamli, ishqalanish
koeffitsiyenti past, ammo mustahkamligi ham past bo‘lgani uchun sof
holda kam ishlatiladi. Poliolefinlar ko'pchilik kislota va ishqorlar ta ’
siriga chidamli, ammo azotli kislota, xlor va ftor ta’siriga chidamsiz.
Poliolefm asosli kompozitsion materiallar yeyilishiga chidamli va
qoniqarli ishqalanish koeffitsiyentiga (f= 0 ,l—0,15) ega. Kamchiligi
yuqori haroratga chidamsiz (80°C gacha).
Penotoplast namni kam yutganligi kimyoviy ustuvorligi sababli
katta aniqlikdagi (shestrenya, manjet, zichlash halqalari) detallarini
tayyorlash uchun qo‘llaniladi. Penotoplastli detallar uzoq vaqt 120—
130°C qisqa vaqt 135-150°C haroratda ishlay oladi. Po'lat bilan
ishqalanish koeffitsiyenti f=
0 , 12
kattalikka ega.
Poliformaldegid va ftoroplastlar qaynoq suv, tuz eritmalar, dengiz
suvi, ishqorlar ta ’siriga chidamli. T o‘ldiruvchisiz holda po‘lat bilan
poliformeldegidning ishqalanish koeffitsiyenti f=0,30—0,35, ftoroplast
po‘lat bilan ishqalanish koeffitsiyenti esa f= 0 ,15—0,2. Ulardan shes-
ternya, vtulka, ilashish muftalari tayyorlanadi.
Polikarbonatni past va o ‘ta past haroratlarda, gazsimon va suyuq
azotli vodorod va geliyli muhitda (—253°Cga qadar) ishlatish samarali
bo‘ladi.
Poliariatli detallar 160-180°C (qisqa vaqt 230°C gacha) issiqlikda
va 100°Cli sovuqqa chidamli, ionli nurlanishga qarshiligi, dielektirik
xususiyati va kimyoviy bardoshligi yaxshi.
Polimidlar issiqlikka chidamli termorekativ material bo‘lib asosan
antifriksion kompozitsiyalar hosil qilishda bog'lovchi sifatida qo‘lla-
niladi. Ular 220—260°Cda ishlay oladi.
Epoksid va furanli polimerlar albatta grafit va disulfid molibden
qo‘shimcha bilan ishlatiladi. Moysiz po‘lat bilan f= 0 ,0 15—0,25 moy-
lansa f=0,05 gacha, vakkumda yaxshi ishlaydi. -100°C dan + 150°C
gacha chidamli.
AMAN ko‘p komponentli, term o- va issiqbardoshli polimer qo‘-
shimchali material bo‘lib benzin, moy, nam, titrash va radiatsion
nurlanishga chidamli, undan yuqori vakuum, -200°C dan +300°C
gacha moylanmasdan ishlaydigan qism detallari, tezkor podshipnik-
larning seperatorlari, tishli g‘ildiraklar tayyorlanadi.
Tasmali (qatlamli) materiallar qattiq (po‘lat) asosdan va oraliq
(mis) va antifriksion qatlamdan tuziladi. Antifriksion material sifatida
yumaloq shakldagi (zarra diametri 0,063—0,16 mkm) bronza kukuni
sepilgan po‘lat asosli hamda 75 % ftoroplast-4 va 25 % disulfid mo-
libdenli aralashma g'ovak materiallari ishlatiladi. Shu usulda olingan
metalloftoroplastli tasmadan podshipniklar, vtulkalar, tirgak halqaiar,
sharnir kabi detallar shtampovka usulida olinadi. Bunday material
moylanmasdan -200°Cdan +280°C gacha haroratda ishlay oladi.
Po‘lat bilan ishqalanish koeffitsiyenti f=0,02—0,25 mustah
kamligi, issiqlik o ‘tkazuvchanligi va kimyoviy chidamligi yuqori.
Uglegrafit (kumirgraflt)li materiallar uglerod asosli b o ‘lib quyida
gi turlari mavjud:
• uglerodli kuydirilgan materiallar.
• grafitlangan uglerodli (shimdirilgan) materiallar;
• grafitoplast materiallar.
• grafitoftoroplastli materiallar.
Ko‘mir grafitning qattiqligi va mustahkamligi yaxshi po‘lat bilan
ishqalanish koeffitsiyenti f=0,05-0,10 ammo namlik yuqori bo‘Isa
yeyilish tezlashadi, f-kattalashadi. Ular yon tutqichlarda kislorodli
nasos salniklarida, porshen halqalarida qo‘llaniladi.
Antifriksion materiallar kam ishqalanish koeffitsiyentli bo‘lishi
kerak.
0
‘zaro nisbiy harakatdagi tutash detallar: vkladish, gilza, hal-
qa, antifriksion materiallardan tayyorlanadi.
Barcha turdagi sifatlar umumlashgan holda talab etilishi mumkin.
Masalan, vkladish materiali kam ishqalanish koeffitsiyentli, ezilishga
va yeyilishga chidamli bo‘lishi kerak.
Ishqalanish materialining ishchanlik kriteriysining sonli ko‘rsat-
kichlari. Ishqalanish materialini to ‘g‘ri tanlanganligi asosan o ‘rta
bosim R, bosim-tezlik Rb, o ‘rta bosim bo‘yicha tekshirish tezlik va
harakat past bo‘lganida amalga oshiriladi. Toblangan po'lat-toblangan
po‘lat R=15 mPa, toblanmagan po‘lat
babbit bilan R=9 mPa,
bronza bilan R
|
