k
i
l
i
pi
ai
m
V
V
k
K
;
1
Bul jerde: V
ai
– belgili waqıt (saat, smena, tún-kúndiz, on kúnlik
h.t.b.) ishinde islep shıǵarılatuǵın ónimniń ámeldegi muǵdarı, k –
analizlenip atırǵan waqıt dáwiriniń sanı (i = 1 ... k).
148
Óndiris procesiniń dawamlılıǵı belgilengen waqıt aralıǵında usı
procestiń rejede belgilengen ózgesheliklerdiń qatań orınlanıwın talap
etedi. Dawamlılıqtıń eń joqarǵı belgisi, belgilengen waqıt (bir jıl,
sherek, ay, sutka, saat) arasında bir tegis (birdey muǵdarda) ónim
jetistiriwden ibarat. Ónimdi birdey dárejede jetistiriw miynet
resurslarınan, óndirislik fondlardan tolıq paydalanıwǵa múmkinshilik
jaratadı, joqarı sapalı ónim jetistiriwdiń tiykarın quraydı hám
óndirislik rejeniń óz waqtında orınlanıwına járdem beredi.
Óndiristi
shólkemlestiriwdiń
eń
aldınǵı
formalarına
qánigelestiriw, kooperativlestiriw hám kombinaciyalaw kiredi.
Óndiristi qánigelestiriw, jámiyetlik miynetti bólistiriwdiń eń
áhmiyetli formalarınan esaplanıp, ol ilimiy-texnikalıq rawajlanıw hám
óndiristiń basqarıw sisteması menen tıǵız baylanıslı túrde háreket
etedi.
Kárxanalar arasındaǵı hám olardıń ortasındaǵı miynetti
bólistiriwdiń tiykarın miynet qurallarınıń qánigelesiwi quraydı.
Kárxana ishindegi qánigelestiriwde cex hám uchastkalardı ayırım
ónimdi jetistiriwge yamasa texnologiyalıq procestiń belgilengen
basqıshın orınlawǵa baǵdarlanadı.
Qánigelestiriw ónimlerdi standartlastırıw, normalastırıw hám
detallardı unifikaciyalawǵa tiykarlanadı, sonday-aq, texnologiyalıq
procesler mexanizaciyalastırıladı hám qánigelestirilgen úskenelerden
keń kólemde paydalanıladı.
Mashina islep shıǵarıw zavodları hám olardıń bólimlerin
qánigelestiriwdiń dárejesi tiykarınan eki faktorǵa: óndiristiń kólemi
hám ónimniń miynetti talap etiwine baylanıslı.
Sanaat kárxanalarında qánigelestiriwdiń úsh: ónimler, qurallar
hám texnologiyalıq detallar boyınsha qánigelestiriw formaları bar.
Cexlar,
uchastkalar
hám
jumıs
ornın
texnologiyalıq
qánigelestiriwdiń nátiyjesinde olardıń hár biri birdey texnologiyalıq
operaciyalardı hám birdey jumıstı orınlaydı. Mısalı: mashina
óndirisinde temirshilik, al zagotovkalar quyatuǵın, mexanika, ıssılıq,
149
svarkalaw hám basqa da cex hám de uchastkalar, metallurgiya
sanaatında domna, marten hám prokat cexları shólkemlestiriledi.
Óndiristiń kólemi joqarılaǵan sayın kárxananıń bólimlerin
(cex,uchastkalar) de texnologiyalıq qánigelestiriwdiń tereńlestiriliwi
júzege keledi: ónimlerdiń ólshemine qarap (mısalı: mexanika cexı iri,
orta hám mayda); materiallardıń túrine qarap islew beriwi boyınsha
(mısalı: polat, chugun hám sozılatuǵın polat); quyıw cexları hám t.b
proceslerdiń operaciyaları boyınsha (tokarlıq, frezerlik, boyaw).
Texnologiyalıq qánigelestiriw jaǵdayında ónimdarlıǵı joqarı
bolǵan texnika hám texnologiyadan, sonday-aq, aldınǵı óndirislik
usıllardan jaqsıraq paydalanıwǵa erisiledi.
Cex hám uchastkalardı ónimler boyınsha qánigelestiriwde
bulardıń hár biri texnologiyalıq procesi boyınsha hár qıylı
operaciyalardı birdey túrdegi detal yamasa uzeller arqalı orınlaydı.
Kárxananıń bólimlerin ónimler boyınsha qánigelestiriwdiń forması
kópshilik jaǵdayda tar qánigelesken zavodlar ushın xarakterli
(ulıwmalıq hám iri seriyalı óndirislerde). Bunday cexlar agregatlardıń
ayırım detalları hám bóleklerin jetistiriwge sáykestiriledi,
nomenklaturası
shegeralanǵan
boladı
(mısalı:
avtomobil
zavodlarında— mashinanıń kapotın yamasa motorın tayarlaytuǵın
cexlar, vagon zavodında ressor, stanok óndirisinde — stanina, korpus
detalları, shesternalar, vtulkalar hám richaglar cexı).
Cexlardıń ónimler boyınsha dúzilisi qaǵıyda boyınsha jabıq
proceslerge alıp keledi, bunday cexlarda hár qıylı basqıshlarǵa tiyisli
yamasa jumıstıń túrine qarap procesler gezek penen birge alıp barıladı.
Cexlardıń texnologiyalıq qánigelestirilgen formasınan áste-aqırın
zamanagóy qánigelestiriwge ótiw mashina óndirisi kárxanalarınıń
óndirislik strukturasın jetilistiriwdiń birden-bir baǵdarı bolıp
esaplanadı.
Ónimler boyınsha qánigelestiriw tómendegilerdi názerde tutadı:
texnologiyanı puqta islep shıǵıw, joqarı ónimdarlı úskenelerdi
qollanıw, materiallardan paydalanıw koefficientiniń joqarı bolıwı,
miynet
ónimdarlıǵın
joqarılatıw,
kárxanalardıń
cex
hám
150
bólimlerindegi baslıqlar hám orınlawshılardıń juwapkershiligin asırıw,
óndiristi shólkemlestiriwde aldınǵı usıllardan keń paydalanıw.
Ónimlerdiń cexın shólkemlestiriw tómendegi shártlerge
tiykarlanadı: ónimlerdiń muǵdarı kóp bolsa, ulıwmalıq hám seriyalıq
óndiristi rawajlandırıw tiyis; mashina óndirisinde taza texnologiyanı
engiziw, metalldı tayarlawda elektr usıllarınan paydalanıw, óndiris
proceslerin kompleks mexanizaciyalastırıw hám avtomatlastırıw.
Óndirislik proceslerdiń ónimler boyınsha strukturasına zavod-
avtomat mısal bola aladı. Mısalı: alyuminnen avtomobil porshenların
tayarlaytuǵın zavod-avtomat bir agregata hár qıylı proceslerdi
birlestiredi. Bularǵa suyıq eritpeni tayarlaw, quyıw, porshenlarǵa
ıssılıq járdeminde islew beriw, mexanikalıq islew beriwdiń qattılıǵın
porshenlardıń úlken-kishiligi boyınsha sortlaw hám jaylasıwın
tekseriw belgilengen.
Detallar boyınsha qánigelestiriw óndirislik uchastkalardıń bir
bólegin kerekli úskeneler menen qurallandırıw nátiyjesinde, shiyki-
zatlardı tejep paydalanıwdı hám joqarı miynet ónimdarlıǵına erisiwdi
bildiredi.
Zavodlardı detallar boyınsha qánigelestiriwde tek birdey túrdegi
mashinalardıń birdey atamadaǵı yamasa birdey túrdegi detalları
tayarlanadı. Detallar boyınsha qánigelestiriw standartlastırıwdıń keń
kólemde rawajlanıwın, detallar hám bóleklerdiń konstrukciyasın
normalastırıwdıń óz-ara baylanısın hám jetistirilip atırǵan ónimlerdiń
birdey sapalı bolıwın názerde tutadı. Qanigelestiriwdiń bunday
forması kóbirek mashina óndirisi hám jeńil sanaatta tarqalǵan,
sonday-aq, basqa óndiris tarmaqlarında (metallurgiya, mebel, tekstil,
ayaq-kiyim sanaatları) da rawajlanbaqta.
Detallar boyınsha qánigelestiriw mashina óndirisi zavodlarında
kishi seriyalı hám birimlep tayarlawda keń tarqalǵan. Bunday
qánigelestiriwden maqset kárxanalardı unifikaciyalaw, detallar toparın
texnikalıq jaqtan tiykarlaw hám olardı tayarlawdı texnologiyalıq,
yaǵnıy toparlıq jol menen iske asırıwdan ibarat. Keyingi waqıtları
qánigelestiriwdiń funkcional forması jánede kóbirek kózge túsetuǵın
151
boldı. Ol kárxanalardı óndiriske xızmet kórsetetuǵın jumıslardı
orınlawǵa qánigelesedi, mısalı, ońlaw jumısları, júklerdi tasıw h.t. b.
Kárxana hám cexlardı qánigelestiriw, óndiristi kooperativlestiriw
hám qandayda-bir ónimdi jetistiriw ushın birgelikte jumıs júrgiziwdi
talap etedi. Zavodtıń ishindegi kooperativlestiriw degende, cex hám
jumıs orınlarında birgelikte ónim jetistiriwdi shólkemlestiriw
túsiniledi.
Cex hám uchastkalar, óndiristiń óz-ara baylanıslılıǵı texnikalıq
tayarlıq
kóriw
procesinde
anıqlanadı.
Konstruktorlıq
hám
texnologiyalıq tayarlıq waqtında zavodtıń ishindegi kooperativlestiriw
máselesi hám paydalanatuǵın materiallar, yarım tayar ónimlerdiń
marshrutı anıqlanadı.
Usılayınsha, zavodtıń ishindegi kooperativlestiriw belgilengen
múddette miynetti, materiallardı az jumsaw nátiyjesinde rejede
kórsetilgen ónimdi kompleks hám sapalı tayarlawdı támiyinleydi.
Qánigelestiriw hám kooperativlestiriw menen bir qatarda
kombinaciyalaw hám kárxanalarda óndiristi shólkemlestiriwdiń
tiykarǵı formalarınıń biri bolıp esaplanadı.
Kombinaciyalawdı
tómendegishe
táriyiplew
múmkin:
kombinaciyalaw sanaattıń hár túrli bólimleriniń bir kárxanaǵa
birlesiwi bolıp, bunda usı tarmaqlar shiyki-zatlardı izbe-iz tayarlap
beriwshi tarmaqlar (mısalı: rudadan polat quyıw hám chugundı
polatqa aylandırıw, keyin ala polattan hár túrli tayar ónimlerdi óndiriw
bolıwı múmkin) yamasa biri ekinshisine salıstırǵanda járdemshi rolin
atqarıwshı tarmaqlar boladı (mısalı: shıǵındılardan yamasa qandayda
bir zattı tayarlaǵanda awısqan materiallardan paydalanıw, ónimlerdi
jaylastırıw ushın kerekli predmetlerdi tayarlaw h.t.b.).
Mashina islep shıǵarıw kárxanalarınıń texnologiyasınıń ózine tán
ózgesheligi kombinaciyalawdıń keń tarqalmawına sebep boladı.
Kombinaciyalaw ásirese ximiyalıq hám fizikalıq-ximiyalıq procesler
menen shiyki-zatlardı qayta islew (ximiya, metallurgiya, gaz sanaatı
h.t.b.) sanaatlarında rawajlanǵan hám olar ushın xarakterli bolıp
152
esaplanadı. Kombinaciyalaw - hár túrli sanaat tarmaqlarında
jetistiriletuǵın hár qıylı ónimlerdi bir kárxanada birlestiriwdi bildiredi.
Óńdiristiń kólemi hám qánigelestiriwdiń dárejesi hár qıylı
bolǵanda, úskenelerden paydalanıwdıń shárti hár qıylı boladı. Bir
túrde jetistiriletuǵın ónimniń muǵdarı úskenelerdi tańlawǵa hám
texnologiyalıq ásbap-úskenelerdiń ximiyalıq elementlerine tásir
kórsetedi. Ayırım ónimlerdi tayarlaw ushın arnalǵan joqarı ónimdarlı
úskeneler, ónimdi tez-tez ózgertip turatuǵın zavodlar ushın tuwrı
kelmeydi.
Olar
óndiristiń strukturasın belgileydi hám de
texnologiyalıq procestiń ózgesheligin hám olardıń qurallanǵanlıǵın,
óndiris proceslerin hám jumıs ornındaǵı miynetti shólkemlestiriw
formaların basqarıwdıń anıq usılların belgileydi.
| 