Qarshi davlat universiteti international scientific and practical conference on algorithms and current problems of programming

379 
Odilova N.J. Matlab dasturiy tizimi va Delphi 7 muhitida fizik jarayonlarni 
modellashtirish 
MATLAB DASTURIY TIZIMI VA DELPHI 7 MUHITIDA FIZIK JARAYONLARNI 
MODELLASHTIRISH 
 
Odilova N.J. 
Qarshi davlat universiteti 
 
Oliy ta’lim muassasalarida umumiy fizika kursini “Gorizontga burchak ostida otilgan 
jism harakati” mavzusini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan va axborot 
kommunikatsiya vositalaridan, bu vositalalarning imkoniyatlaridan o‘z o‘rnida foydalanish 
yuksak intellektual salohiyatga ega bo‘lgan, bilimli kadrlar tayyorlash kafolatidir. Shu 
o‘rinda, axborot texnologiyalari sohalari doirasida tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlar 
uchun tabiiy jarayonlarni modellashtirish va ularni o‘rganishda har xil zamonaviy dasturiy 
vositalardan foydalana bilish ko‘nikmalariga ega bo‘lish ahamiyatlidir. Shuning uchun 
fizika fanini o‘qitish jarayonida zamonaviy dasturiy tizimlardan foydalanish usullarini 
ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Shularni hisobga olib, talabalarni keyinchalik 
o‘qitiladigan elektronika va sxemotexnika fanlarini o‘rganishga tayyorlash maqsadida 
ushbu maqolada eng sodda masala va fizikaviy jarayonlarni MATLAB/SIMULINK muhitida 
modellashtirish va Borland Delphi7 dasturidan foydalanish orqali grafiklarini hosil qilish 
usullari o‘rganiladi. 
Gorizontga burchak ostida otilgan tosh 
m
1
balandlikdan 
0
30
burchak ostida 
s
m
/
20
tezlik bilan otilgan bo‘lsin. MATLAB/SIMULINK muhitida toshning og‘irlik kuchi ta’siri 
ostidagi harakatini modellashtirish orqali uchish uzoqligini o‘rganamiz. Havoning 
qarshiligini hisobga olmaymiz. Erkin tushish tezlanishi
2
/
81
.
9
s
m
g

. Toshning harakat 
tenglamasini quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: 










t
x
gt
t
y
y




cos
2
sin
0
2
0
0
)
1
(
Berilgan kattaliklarning son qiymatlarini (1) tenlamaga qo‘ysak,








t
x
t
t
y
3
10
905
.
4
10
1
2
)
2
(
(2) 
tenlamadan 
vaqtni 
3
10
x
t

topib 
o‘rniga 
qo‘ysak 
2
)
3
10
(
905
.
4
3
10
10
1
2
x
x
y





, 
2
028
.
0
58
.
0
1
x
x
y



kelib chiqadi. 
MATLAB/SIMULINK muhitida tosh harakatining modelini ishlab chiqamiz va Borland 
Delphi7 dasturlash tilida grafik ko‘rinishini tasvirlaymiz. Simulink library browser nomli 
kutubxona panelidan kerakli bloklar integrator (integral signal), Gain (kirish signaliga 
o‘zgarmas koeffisiyent ko‘paytirish), Constant (o‘zgarmas signalli manba), Display (raqamli 
signallarni son ko‘rinishida tasvirlash), Scope (virtual ossiollograf), XY Graph (virtual grafik 
quruvchi), Relational operator (aloqa o‘rnatuvchi operator), Stopsimulation 
(simulyatsiyani to‘xtatuvchi) tanlaymiz. 

380 
1-rasm. Tosh trayektoriyasi modelining sxematik tuzilishi 
2-rasm. Toshning fazoviy trayektoriyasi 
3-rasm Tosh ko‘tarilish balandligining vaqtga bog‘lanish grafigi 
XY Graph
ST OP
Stop Si mul ati on
Scope
<=
Rel ati onal
Operator
u
2
Math
Functi on
1
s
Integrator2
1
s
Integrator1
1
s
Integrator
-K-
Gai n2
-K-
Gai n1
10
Gai n
36.92
Di spl ay
0
Constant3
1
Constant2
1
Constant1
1
Constant
Add

381 
4-rasm. Borland Delphi7 dasturida chizilgan grafik 
MATLAB/SIMULINK muhitida dinamik sistemalarni modellashtirish natijasida shunday 
xulosaga kelish mumkinki, bu dastur katta imkoniyatlarga ega bo‘lib fizikadan amaliy 
mashg‘ulotlar jarayonida ayirim masalalarni yechishdagi yuqori aniqligi, tezkorligi va 
o‘quvchi o‘rganishi uchun qulayligi bilan boshqa dasturlardan ajralib turadi. Borland 
Delphi7 dasturlash tili orqali funksiya garfiklarni o‘rganish esa fizikaviy amallarni 
bajarishda ijodiy fikrlashni kengaytiradi va yosh dasturchilar uchun mukammal dasturlar 
yaratishida asos bo‘lib xizmat qiladi. 

Download 15,84 Mb.