379
Odilova N.J. Matlab dasturiy tizimi va Delphi 7 muhitida fizik jarayonlarni
modellashtirish
MATLAB DASTURIY TIZIMI VA DELPHI 7 MUHITIDA FIZIK JARAYONLARNI
MODELLASHTIRISH
Odilova N.J.
Qarshi davlat universiteti
Oliy ta’lim muassasalarida umumiy fizika kursini “Gorizontga burchak ostida otilgan
jism harakati” mavzusini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan va axborot
kommunikatsiya vositalaridan, bu vositalalarning imkoniyatlaridan o‘z o‘rnida foydalanish
yuksak intellektual salohiyatga ega bo‘lgan, bilimli kadrlar tayyorlash kafolatidir. Shu
o‘rinda, axborot texnologiyalari sohalari doirasida tayyorlanayotgan
mutaxassis kadrlar
uchun tabiiy jarayonlarni modellashtirish va ularni o‘rganishda har xil zamonaviy dasturiy
vositalardan foydalana bilish ko‘nikmalariga ega bo‘lish ahamiyatlidir. Shuning uchun
fizika fanini o‘qitish jarayonida zamonaviy dasturiy tizimlardan foydalanish usullarini
ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Shularni hisobga olib,
talabalarni keyinchalik
o‘qitiladigan elektronika va sxemotexnika fanlarini o‘rganishga tayyorlash maqsadida
ushbu maqolada eng sodda masala va fizikaviy jarayonlarni MATLAB/SIMULINK muhitida
modellashtirish va Borland Delphi7 dasturidan foydalanish orqali grafiklarini hosil qilish
usullari o‘rganiladi.
Gorizontga burchak ostida otilgan tosh
m
1
balandlikdan
0
30
burchak
ostida
s
m
/
20
tezlik bilan otilgan bo‘lsin. MATLAB/SIMULINK muhitida toshning og‘irlik kuchi ta’siri
ostidagi harakatini modellashtirish orqali uchish uzoqligini o‘rganamiz. Havoning
qarshiligini hisobga olmaymiz. Erkin tushish tezlanishi
2
/
81
.
9
s
m
g
. Toshning harakat
tenglamasini quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin:
t
x
gt
t
y
y
cos
2
sin
0
2
0
0
)
1
(
Berilgan kattaliklarning son qiymatlarini (1) tenlamaga qo‘ysak,
t
x
t
t
y
3
10
905
.
4
10
1
2
)
2
(
(2)
tenlamadan
vaqtni
3
10
x
t
topib
o‘rniga
qo‘ysak
2
)
3
10
(
905
.
4
3
10
10
1
2
x
x
y
,
2
028
.
0
58
.
0
1
x
x
y
kelib chiqadi.
MATLAB/SIMULINK muhitida tosh harakatining modelini
ishlab chiqamiz va Borland
Delphi7 dasturlash tilida grafik ko‘rinishini tasvirlaymiz. Simulink library browser nomli
kutubxona panelidan kerakli bloklar integrator (integral signal), Gain (kirish signaliga
o‘zgarmas koeffisiyent ko‘paytirish), Constant (o‘zgarmas signalli manba), Display (raqamli
signallarni son ko‘rinishida tasvirlash), Scope (virtual ossiollograf), XY Graph (virtual grafik
quruvchi), Relational operator (aloqa o‘rnatuvchi operator), Stopsimulation
(simulyatsiyani to‘xtatuvchi) tanlaymiz.
381
4-rasm. Borland Delphi7 dasturida chizilgan grafik
MATLAB/SIMULINK muhitida dinamik sistemalarni modellashtirish natijasida shunday
xulosaga
kelish mumkinki, bu dastur katta imkoniyatlarga ega bo‘lib fizikadan amaliy
mashg‘ulotlar jarayonida ayirim masalalarni yechishdagi yuqori aniqligi, tezkorligi va
o‘quvchi o‘rganishi uchun qulayligi bilan boshqa dasturlardan ajralib turadi. Borland
Delphi7 dasturlash tili orqali funksiya garfiklarni o‘rganish esa fizikaviy amallarni
bajarishda ijodiy fikrlashni kengaytiradi va yosh dasturchilar uchun mukammal dasturlar
yaratishida asos bo‘lib xizmat qiladi.
