192
Respublikamizda faqat Olti-Ariq neftni qayta ishlash zavodida termik
kreking jarayoni bor. Termik kreking jarayoniga tashqaridan havo, vodorod yoki
biror boshqa gaz berilmaydi. Pechning trubalarida xomashyo koks holida o‗tirib
qolmasligi uchun suv bug‗i beriladi.
Jarayon vaqtida uglevodorodlarning o‗zgarishini kimyosi va mexanizmi;
Termik kreking jarayonida parafin uglevodorodlarini parchalanish
mexanizmi:
Parafin uglevodorodlari ( parafin + olefin +Н
2
Quyi molekulali uglevodorodlar issiqlik ta‘sirida parchalanishga
chidamlidirlar. Uglevodorodlarning molekula
massasi ortib borishi bilan,
ularning issiqlik ta‘sirida parchalanishiga moyilligi oshib boradi.
Rays parafin uglevodorodlari quyidagi mexanizm bilan parchalanadi deb
taklif etadi:
СН
3
: СН
3
СН
3
: СН
3
Buni radikal-zanjirli mexanizm deyiladi.
Parafin uglevodorodlari
СН
3
,
.
С
2
Н
5
.
С
3
H
7
va hakozo
Radikallardan
.
С
3
Н
7
dan yuqorisi turg‗un emas
R+С
2
Н
6
.
С
2
Н
5
+ RH
С
5
Н
11
.
С
2
Н
5
+ С
3
Н
6
Reaksiya zonasida
Н,
.
СН
3
va
С
2
Н
5
radikallari uchraydi.
Parafin uglevodorodlarini issiqlik ta‘sirida o‗zgarishini
Rays m-butan
misolida quyidagicha taklif etadi.
1. Molekulanining birlamchi radikallarga parchalanishi:
СН
3
СН
2
СН
2
СН
3
2
.
С
2
Н
5
2. Hosil bo‗lgan radikallar xomashyoning molekulalari bilan uchrashadi:
СН
3
- СН
2
- СН
2
- СН
2
- С
2
Н
6
СН
3
- СН
2
- СН
2
- СН
3
+ С
2
Н
5
СН
3
- СН
2
- СН- СН
3
- С
2
Н
6
1- variant:
СН
3
- СН
2
- СН
2
-СН
3
+ R
СН
3
- СН
2
- СН
2
- СН
2
+ RН
Bu yerdagi
.
С
4
Н
9
radikali turg‗un emas, shuning uchun parchalanadi:
193
СН
3
- СН
2
- СН
2
–СН
2
+ RН
С
2
Н
4
+ С
2
Н
6
+ R
2 -variant:
СН
3
- СН
2
- СН
2
-СН
3
+ R
СН
3
- СН - СН
2
- СН
3
+ RН
СН
3
- СН - СН
2
-СН
3
+ RН
С
3
Н
6
+ СН
4
+ R
Termik krekingda quyidagi reaksiyalar sodir bo‗lganda reaksiya
mexanizmi tugaydi:
R
+ R
.
‘
R - R‘
R + Н
.
RH
H + H
.
H
2
Naften uglevodorodlarining parchalanishi.
Naften uglevodorodlari molekula mexanizmi asosida parchalanadilar:
СН
2
=СН-СН
2
-СН
3
→2СН
2
=СН
2
Aromatik uglevodorodlarning parchalanishi:
2С
6
Н
6
С
6
Н
5
- С
6
Н
5
+Н
2
M.D.Tilichev bir halqali aromatik uglevodorodlarning parchalanish
radikal mexanizmini taklif etadi:
To‗yinmagan uglevodorodlarning parchalanishi:
-olefinlar
yumshoq haroratda (500
0
С gacha) polimerlanish yuqori
bosimda;
-olefinlar yuqori haroratda
parchalanish past bosimda;
Termik kreking jarayonida geteroatomlik birikmalar ham parchalanadi.
Shu bilan bir vaqtda zichlanish reaksiyalari ham sodir bo‗ladi.
Sanoatdagi termik kreking jarayonida neft xomashyosining o‗zgarishini
asosiy omillari. Termik kreking jarayonida xomashyoning haroratga turg‗unligi,
harorat, bosim va jarayonning davom etishi (vaqti) kreking jarayonining
natijalariga ma‘lum darajada ta‘sir ko‗rsatadilar. Kimyoviy tarkibi bir xil
bo‗lgan xomashyolar molekula massasi og‗irlashishi bilan ularni issiqlik
2
+Н
2
О
194
ta‘sirida parchalanishi ortib boradi.
2С
6
Н
5
- СН
3
С
6
Н
5
СН
2
- СН
2
С
6
Н
5
+Н
2
va hakozo
Misol: Uchta xomashyoni tarkibida parafin
uglevodorodlarining miqdori
bir xil - 60% mass. Kreking natijasida ularning parchalanishi benzin fraksiyasi
uchun 24%, kerosin fraksiyasi -35% va solyar fraksiyasi - 47% ni tashkil etadi.
Aromatik uglevodorodlar xomashyoni haroratga turg‗unligini ortdiradilar.
Piroliz gazi, benzin va gazoyl‘ fraksiyalarini olinadigan jarayonlarga beriladigan
xomashyo - parafinlarga boy bo‗lishi kerak. Koks olish uchun esa – xomashyo
aromatik uglevodorodlarga boy bo‗lishi tavsiya qilinadi. Naftenli xomashyo
ikkalasini oralig‗ida: termik krekingda yengil naftenlarni berishi mumkin, a
piroliz sharoitda naftenlar kam gaz hosil qiladi va ko‗p
miqdorda aromatik
uglevodorodlarga o‗tadi, bular smolanining tarkibida bo‗ladi.
Yuqori harorat va qiska vaqtli jarayon xomashyoni ko‗proq parchalashga
va past harorat va uzoq muddatli jarayon xomashyoni ko‗proq quyuq va qattiq
holatga olib keladi.
Reaksiya gaz fazasida olib borilganda koks hosil bo‗lish extimoli
kamayadi. Bosim ma‘lum bosqichgacha gaz fazasida borayotgan reaksiyalarni
tezlashtiradi. Aksincha suyuq fazada borayotgan reaksiyalarga kam ta‘sir
ko‗rsatadi, chunki radikallar qo‗shni molekulalarni qo‗rshovida bo‗ladi
(―клеточный эффект‖- to‗rli samara).
Bosim ma‘lum bosqichdan oshganda kreking jarayonida hosil bo‗lgan
mahsulotlar o‗zaro reaksiyaga kirishadi va ikkilamchi mahsulotlar hosil qiladi
(polimerlanish,
alkillash, vodorodni qayta taqsimlanishi). Shu sababli, termik
kreking jarayoni 2,0 -3,0 MPa bosimda olib boriladi.
195
Bug‗ sharoitida olib boriladigan kreking jarayonlaridan olingan
aralashmada gazsimon moddalarning miqdori nisbatan ko‗p bo‗ladi (32%
mass.), bosim ostida esa - 15,0% mass. Benzinning miqdori 58,5 : 62,2 va
75,0% mass.
Bug‗ sharoitida olib boriladigan kreking
jarayonidan olingan gazning
tarkibida 45-50% to‗yinmagan uglevodorodlar mavjud, bosim ostidagi kreking
qurilmasida olingan gazning tarkibida esa 15-20%. Benzinni tarkibida esa 40-45
va 20-30%.
Shu sababli, hozirgi yuqori haroratli kreking qurilmalarining asosiy
maqsadi benzin olish bo‗lgani uchun bosim ostida ishlaydi.
