Qarshi muhandislik-iqtisodiyot

INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR Maxsus son, 2023-yil, dekabr 
ISSN 2181-4732 
85 
Natijalar va munozara 
 
Don massalari, shuningdek, maxsus sterilizatsiya usullariga duch kelmagan o‘simlik 
mahsulotlarining boshqa turlari, mikroorganizmlar bilan juda to‘yingan. Shunday qilib, har qanday 
don massasini 1 g da o‘rganayotganda, u mikrobiologik dunyoning bir necha o‘n mingdan yuz 
minggacha yoki hatto millionlab turli vakillarini topsa bo‘ladi.
O‘simliklar mikrobiotasini oladigan asosiy substrat tuproqdir. Tuproqda yashovchi 
mikroorganizmlarni hisobga olgan holda, uning 1 g da mikrobiotaning 107 dan 109 KOE/g gacha 
bo‘lgan turli vakillari topiladi [6]. Ushbu katta miqdordagi mikroorganizmlar sonining o‘zgarishi 
tuproq turiga, uning tuzilishiga, unumdorligiga va boshqa sabablarga bog‘liq. 
Olib borilgan tadqiqotlarda rizosferada o‘simliklarning ildizlarini o‘rab turgan tuproq joylarida 
mikroorganizmlar ildizlardan uzoqroq joylarga qaraganda bir necha baravar ko‘p ekanligi aniqlandi
(1-jadval).
 
1-jadval 
Makkajo‘xori va bug‘doy ekilgan joylarda mikroorganizmlar miqdori 
Don ekinlarining 
turi 
Tuproq 
namunalarini olish 
chuqurligi, sm 
Mikroorganizmlar soni, ming / 1 g tuproq 
Rizosferada 
Ildizlardan uzoqda 
joylashgan joylarda 
Makkajo‘xori 
0-25 
300000 
1500 
30-60 
240000 
500 
Bug‘doy 
0-25 
150000 
1800 
30-60 
280000 
700 
O‘simliklarning rizosferasida mikroorganizmlarning ko‘payishi, ular uchun ildiz zonasida 
o‘sadigan muhit shaklida qulay sharoitlar yaratilganligi bilan izohlanadi. Shunday qilib, o‘simliklar 
organik birikmalarni (shakar va kislotalar) ildizlar orqali chiqaradi, shuningdek ildizlar epidermisning 
o‘lik hujayralarini to‘kadi, ildiz tuklari va ildizlarning alohida joylarini yo‘q qiladi. Ushbu organik 
moddalarning barchasi qulay muhitda o‘sib, mikroorganizmlarning rivojlanishiga yordam beradi. 
Rizosferadan tuproq mikroorganizmlarining bir qismi (ba’zi bakteriyalar va zamburug‘lar) 
asta-sekin o‘simliklarning quruqlikdagi o‘simlik tanasini jarohatlab barglariga o‘tadi va ularda 
rivojlanadi. Ushbu mikroorganizmlarning ba’zilari o‘zlarining to‘qimalari yuzasiga chiqaradigan 
o‘simlik chiqindilari bilan oziqlanadi. Bu sharoitda esa o‘simlikning ichki qismlariga kirib boradi. 
Birinchisi o‘simliklarga zarar etkazmaydi va ularning organlari yuzasida mavjudligi uchun epifitik 
deb nomlanadi; ikkinchisi, rivojlanib, o‘simliklarning ayrim kasalliklarini keltirib chiqaradi va ularni 
butunlay yo‘q qiladi, ya’ni tirik parazitlarga aylanadi [7]. 
Qishloq xo‘jaligi o‘simliklarining epifitik mikroflorasining tur tarkibi juda mutonosibdir va 
deyarli faqat spora hosil qilmaydigan bakteriyalardan iborat bo‘lib, kartoshka tayoqchalar bakterial 
epifitik populyatsiyaning ozgina foizini tashkil qiladi.
Epifitlarning tur tarkibining cheklanganligi, faqat bir nechta mikroorganizmlar hayot 
jarayonida o‘simlik tomonidan uning to‘qimalari yuzasida ajralib chiqadigan ozuqa moddalarining 
juda kam miqdori sharoitida parazitsiz faol ko‘payish qobiliyatiga ega ekanligi bilan izohlanadi [8]. 
O‘simliklar yuzasida va donida ozgina mog‘or borligi, bir gramm yaxshi don tarkibida bir necha 
ming mog‘or mavjud bo‘ladi. Yangi urilgan donning mog‘or florasida odatda Alternaria, 
Cladosporium, Helminthosporium, Ascochyta kabi turlar mavjud. Penicillium va Aspergillus, ular oz 
miqdorda topiladi.
Bug‘doy donlarini uyum holida saqlash paytida mog‘or florasining tarkibi sezilarli darajada 
o‘zgaradi. Penitsill va Aspergillus mog‘orlari deb nomlanagan dominant tarkibiy qismlarga aylanadi. 
Bu esa don uyumining noqulay sharoitini shakillantiradi [9]. 

INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR Maxsus son, 2023-yil, dekabr 
ISSN 2181-4732 
86 
Bug‘doy doni tarkibidagi bakteriyalardan mikrokokklar, sut kislotasi bakteriyalari, yog‘ 
kislotasi bakteriyalari mavjud. Umuman olganda, o‘simliklarda 50 ga yaqin bakteriya turlari mavjud. 
Bacillus chang bilan birga donga tushadi, ular o‘simliklarda ko‘paymasdan passiv holatda 
saqlanadi. Har doim yangi yig‘ilgan yoki saqlanadigan don tarkibida kartoshka tayoqchalari mavjud 
bo‘ladi. Ularning soni juda changlangan yoki o‘z-o‘zidan qizigan don partiyalarida sezilarli darajada 
oshadi. Ularning don va don mahsulotlariga salbiy ta’siri “Kartoshka tayyoqcha kasalligi” tayyor 
mahsulot sifatida nonda ham namoyon bo‘ladi, bu inson salomatligi uchun xavf tug‘diradi. 
Don tayyorlash va un tortish bo‘limlarida va yoki non pishirish sanoat korxonalari uchun 
“Kartoshka tayoqcha kasalligi”ni oldini olish uchun don mahsulotlarida spora hosil qiluvchi 
bakteriyalarni o‘z vaqtida aniqlash talab etiladi. 
“Kartoshka tayoqcha kasalligi” patogen kasalliklari mahalliy bug‘doy donini saqlash davomida 
don infektsiyasi inson salomatligiga ta’siri ostida spora hosil qiluvchi bakteriyalar bilan zararlangan 
oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish davrida ‘‘Kartoshka tayoqcha kasalligi’‘ ni keltirib 
chiqaradi. Aholi salomatligi uchun alohida xavf tug‘diradi, chunki spora hosil qiluvchi bakteriyalar 
inson tanasiga kirib, immunitet tizimi, oshqozon-ichak trakti, jigar va asab tizimining nafas olish 
organlarining faoliyatida juda jiddiy buzilishlarni keltirib chiqarishi mumkin. 
Ushbu 
mikroorganizmlar 
mikrobial 
etiologiyaning 
(gastroenterit) 
oziq-ovqatdan 
zaharlanishining ikki turini keltirib chiqaradi. Birinchi tur qisqartirilgan inkubatsiya davri bilan 
ajralib turadi (taxminan 4-5 soat), zaiflashtiruvchi diareya va qusish xarakterlovchi hisoblanadi. 
Ushbu turdagi yuqumli lezyonlarni oziq-ovqat mahsulotlarida to‘plangan metabolitlarning ta’siri 
bilan bog‘liq toksikoz deb hisoblash mumkin. Zaharlanishning ikkinchi turi uzoqroq inkubatsiya 
davri (taxminan 17 soat), qorin og‘rig‘i, diareya [10] bilan tavsiflanadi. 
Bug‘doy va makkajo‘xori donalarida spora hosil qiluvchi bakteriyalarning turli fraktsiyalarda 
tarqalishi 1-rasmda keltirilgan.

Download 26 Mb.