INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR
Maxsus son, 2023-yil, dekabr
ISSN 2181-4732
85
Natijalar va munozara
Don
massalari, shuningdek, maxsus sterilizatsiya usullariga duch kelmagan o‘simlik
mahsulotlarining boshqa turlari, mikroorganizmlar bilan juda to‘yingan. Shunday qilib, har qanday
don massasini 1 g da o‘rganayotganda, u mikrobiologik dunyoning bir necha o‘n mingdan yuz
minggacha yoki hatto millionlab turli vakillarini topsa bo‘ladi.
O‘simliklar mikrobiotasini oladigan asosiy substrat tuproqdir.
Tuproqda yashovchi
mikroorganizmlarni hisobga olgan holda, uning 1 g da mikrobiotaning 107 dan 109 KOE/g gacha
bo‘lgan turli vakillari topiladi [6]. Ushbu katta miqdordagi mikroorganizmlar sonining o‘zgarishi
tuproq turiga, uning tuzilishiga, unumdorligiga va boshqa sabablarga bog‘liq.
Olib borilgan tadqiqotlarda rizosferada o‘simliklarning ildizlarini o‘rab turgan tuproq joylarida
mikroorganizmlar ildizlardan uzoqroq joylarga qaraganda bir necha baravar ko‘p ekanligi aniqlandi
(1-jadval).
1-jadval
Makkajo‘xori va bug‘doy ekilgan joylarda mikroorganizmlar miqdori
Don ekinlarining
turi
Tuproq
namunalarini olish
chuqurligi, sm
Mikroorganizmlar soni, ming / 1 g tuproq
Rizosferada
Ildizlardan uzoqda
joylashgan joylarda
Makkajo‘xori
0-25
300000
1500
30-60
240000
500
Bug‘doy
0-25
150000
1800
30-60
280000
700
O‘simliklarning rizosferasida mikroorganizmlarning ko‘payishi, ular uchun ildiz zonasida
o‘sadigan muhit shaklida qulay sharoitlar yaratilganligi bilan izohlanadi. Shunday qilib, o‘simliklar
organik birikmalarni (shakar va kislotalar) ildizlar orqali chiqaradi, shuningdek ildizlar epidermisning
o‘lik hujayralarini to‘kadi, ildiz tuklari va ildizlarning alohida joylarini yo‘q qiladi. Ushbu organik
moddalarning barchasi qulay muhitda o‘sib, mikroorganizmlarning rivojlanishiga yordam beradi.
Rizosferadan tuproq mikroorganizmlarining bir qismi (ba’zi bakteriyalar va zamburug‘lar)
asta-sekin o‘simliklarning quruqlikdagi o‘simlik tanasini jarohatlab barglariga o‘tadi va ularda
rivojlanadi. Ushbu mikroorganizmlarning ba’zilari o‘zlarining to‘qimalari
yuzasiga chiqaradigan
o‘simlik chiqindilari bilan oziqlanadi. Bu sharoitda esa o‘simlikning ichki qismlariga kirib boradi.
Birinchisi o‘simliklarga zarar etkazmaydi va ularning organlari yuzasida mavjudligi uchun epifitik
deb nomlanadi; ikkinchisi, rivojlanib, o‘simliklarning ayrim kasalliklarini keltirib chiqaradi va ularni
butunlay yo‘q qiladi, ya’ni tirik parazitlarga aylanadi [7].
Qishloq xo‘jaligi o‘simliklarining epifitik mikroflorasining tur tarkibi juda mutonosibdir va
deyarli faqat spora hosil qilmaydigan bakteriyalardan iborat bo‘lib, kartoshka tayoqchalar bakterial
epifitik populyatsiyaning ozgina foizini tashkil qiladi.
Epifitlarning tur tarkibining cheklanganligi, faqat bir nechta
mikroorganizmlar hayot
jarayonida o‘simlik tomonidan uning to‘qimalari yuzasida ajralib chiqadigan ozuqa moddalarining
juda kam miqdori sharoitida parazitsiz faol ko‘payish qobiliyatiga ega ekanligi bilan izohlanadi [8].
O‘simliklar yuzasida va donida ozgina mog‘or borligi, bir gramm yaxshi don tarkibida bir necha
ming mog‘or mavjud bo‘ladi. Yangi urilgan donning mog‘or florasida odatda Alternaria,
Cladosporium, Helminthosporium, Ascochyta kabi turlar mavjud. Penicillium va Aspergillus, ular oz
miqdorda topiladi.
Bug‘doy donlarini uyum holida saqlash paytida mog‘or florasining tarkibi sezilarli darajada
o‘zgaradi. Penitsill va Aspergillus mog‘orlari deb nomlanagan dominant tarkibiy qismlarga aylanadi.
Bu esa don uyumining noqulay sharoitini shakillantiradi [9].
INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR Maxsus son, 2023-yil, dekabr
ISSN 2181-4732
86
Bug‘doy doni tarkibidagi bakteriyalardan mikrokokklar, sut kislotasi bakteriyalari, yog‘
kislotasi bakteriyalari mavjud. Umuman olganda, o‘simliklarda 50 ga yaqin bakteriya turlari mavjud.
Bacillus chang
bilan birga donga tushadi, ular o‘simliklarda ko‘paymasdan passiv holatda
saqlanadi. Har doim yangi yig‘ilgan yoki saqlanadigan don tarkibida kartoshka tayoqchalari mavjud
bo‘ladi. Ularning soni juda changlangan yoki o‘z-o‘zidan qizigan don partiyalarida sezilarli darajada
oshadi. Ularning don va don mahsulotlariga salbiy ta’siri “Kartoshka tayyoqcha kasalligi” tayyor
mahsulot sifatida nonda ham namoyon bo‘ladi, bu inson salomatligi uchun xavf tug‘diradi.
Don tayyorlash va un tortish bo‘limlarida va yoki non pishirish
sanoat korxonalari uchun
“Kartoshka tayoqcha kasalligi”ni oldini olish uchun don mahsulotlarida spora hosil qiluvchi
bakteriyalarni o‘z vaqtida aniqlash talab etiladi.
“Kartoshka tayoqcha kasalligi” patogen kasalliklari mahalliy bug‘doy donini saqlash davomida
don infektsiyasi inson salomatligiga ta’siri ostida spora hosil qiluvchi bakteriyalar bilan zararlangan
oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish davrida ‘‘Kartoshka tayoqcha kasalligi’‘ ni keltirib
chiqaradi. Aholi salomatligi uchun alohida xavf tug‘diradi, chunki spora hosil qiluvchi bakteriyalar
inson
tanasiga kirib, immunitet tizimi, oshqozon-ichak trakti, jigar va
asab tizimining nafas olish
organlarining faoliyatida juda jiddiy buzilishlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Ushbu
mikroorganizmlar
mikrobial
etiologiyaning
(gastroenterit)
oziq-ovqatdan
zaharlanishining ikki turini keltirib chiqaradi. Birinchi tur qisqartirilgan inkubatsiya davri bilan
ajralib turadi (taxminan 4-5 soat), zaiflashtiruvchi diareya va qusish xarakterlovchi hisoblanadi.
Ushbu turdagi yuqumli lezyonlarni oziq-ovqat mahsulotlarida to‘plangan metabolitlarning ta’siri
bilan bog‘liq toksikoz deb hisoblash mumkin. Zaharlanishning ikkinchi turi uzoqroq inkubatsiya
davri (taxminan 17 soat), qorin og‘rig‘i, diareya [10] bilan tavsiflanadi.
Bug‘doy va makkajo‘xori donalarida spora hosil qiluvchi bakteriyalarning turli fraktsiyalarda
tarqalishi 1-rasmda keltirilgan.
