ijtimoiyfuqarolik sohasidagi kompetensiyalar -
sub’ektning ijtimoiy
faolligini va fuqarolik ma’suliyatini, uning demokratik institutlar faoliyatida va
uni yaxshilashda hamda jamiyatning siyosiy hayotida ishtirokini va hokazolarni
ta’minlaydi;
−
ijtimoiy munosabatlar sohasidagi kompetensiyalar -
yozma va og‘zaki
hamda tillararo (ya’ni bir necha tillarni bilishlik) muloqotni yaxshi bilishni,
shaxslararo samarali va ziddiyatlarsiz o‘zaro munosabatlarni oqilona amalga
oshirishni, o‘zgacha fikrlaydiganlarga nisbatan bag‘rikenglikni, boshqa madaniyat
va diniy e’tiqodlarni to‘g‘ri qabul qilish va hurmat bilan qaray bilishni va
hokazolarni ta’minlaydi;
−
axborot
sohasidagi
kompetensiyalar
-
yangi
axborot
va
telekommunikatsion texnologiyalarning ahamiyatini tushunish, ularni egallash va
o‘z o‘rnida qo‘llay bilish, turli axborot manbalaridan foydalana bilish, yaxlit
axborot muhitida ishlashga tayyorlik, axborotga nisbatan tanqidiy munosabatda
bo‘la olishni va hokazolarni ta’minlaydi;
−
ijtimoiyindividual sohadagi kompetensiyalar –
oilaviy qarindoshchilik va
shaxsiy
munosabatlarni
to‘g‘ri o‘rnata olish, o‘zining sog‘lig‘i va
ma’naviyaxloqiy xislatlariga ongli va ma’suliyatli ravishda munosabatda bo‘lish,
bo‘sh vaqtini o‘tkazish usullarini to‘g‘ri tanlay bilish va hokazolarni ta’minlaydi;
−
kasbiymehnat
sohasidagi
kompetensiyalar
-
mehnat
bozoridagi
vaziyatlarni tahlil qila bilish, o‘zining kasbiy imkoniyatlarini to‘g‘ri baholay olish,
mehnat munosabatlaridagi qonunqoidalar va axloqiy me’yorlarni bilish, o‘z
kasbiy faoliyatiga tegishli chuqur bilimlarga va keng dunyoqarashga ega bo‘lish,
44
amaliy vazifalarni hal etishda o‘z bilim va tajribalarini epchillik bilan mohirona
qo‘llay olish, kasbiyaxloqiy sifatlarga ega bo‘lish va hokazolarni ta’minlaydi;
−
tizimli kompetensiyalar -
kasbiy jihatdan ham, shaxsiy va ijtimoiy hayotida
ham mustaqil ravishda o‘qisho‘rganishga, jismoniy va psixik jihatlardan
o‘zo‘zini boshqara olish va o‘zo‘zini takomillashtira olish malakalarini
egallashga qodirlik va hokazolarni ta’minlaydi.
Tayanch kompetensiyalarni belgilashda jamiyat ehtiyojlari yoki ijtimoiy
buyurtma muhim asos va yo‘llanma bo‘lib hisoblanadi. Bu o‘rinda shuni ta’kidlab
o‘tish lozimki, demokratik, fuqarolik jamiyatida ijtimoiy buyurtma davlat va
jamiyat manfaatlariga ham, shaxsiy manfaatlarga ham birday mos bo‘lishi kerak.
Ijtimoiy buyurtma asosida belgilangan tayanch kompetensiyalar o‘z navbatida
ta’limning maqsadi va natijasi sifatidagi kompetentlikni tashkil etadigan tarkibiy
qismlarni belgilab beradi.
Ko‘pchilik tadqiqotchilarning yakdillik bilan ta’kidlashlaricha, kompetentlik
– shaxsning murakkab, yaxlit bir butun, ko‘p omilli, ko‘pqirrali sifatidir.
Kompetentlikning vujudga kelishi uchun quyidagi sifatlar poydevor, asos bo‘lib
xizmat qiladi:
1)
ma’lum fan sohasidagi bilim, ko‘nikma va malakalar;
2)
mustaqil faoliyatdagi amaliy tajriba.
Biroq, bilim, ko‘nikma va malakalarga asoslanganligi bilan, kompetentlik
ularning o‘zidangina iborat emas. Kompetentlik shaxsning “bilim, ko‘nikma va
malakalar” asosida shakllangan sifati bo‘lib, ularni muayyan vaziyatda, amaliy
faoliyatda qo‘llay olishga qodirligidir. Kompetentlik muayyan sohaga oid
faoliyatni o‘zlashtirib borish jarayonida vujudga keladi, shuning uchun ham ushbu
faoliyat kompetentlikning ikkinchi muhim poydevori hisoblanadi.
Tegishli sohaga oid bilim va ko‘nikmalar va shu soha bo‘yicha amaliy
faoliyat tajribasi bo‘lmasa kompetentlik bo‘lishi mumkin emas.
Kompetentlik quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi:
−
har qanday muayyan vaziyatda, uning turli xil jihatlarini hisobga olgan
holda bilimlarni o‘z o‘rnida va tezkorlik bilan to‘g‘ri qo‘llay bilish;
45
−
qarorlarni qabul qila bilishga qodirlik va tayyorlik, shu bilan birga,
mazkur vaziyat uchun eng maqbul qaror variantini tanlay olish;
−
ijtimoiy harakatlarni tashkil etish va buning uchun barcha imkoniyatlarni
ishga sola bilish;
−
faoliyat doirasida boshqa odamlar bilan o‘zaro munosabatlarni aniq
maqsadlarni ko‘zlagan holda va maqsadga muvofiq, maqbul tarzda o‘rnata olish
imkonini beradigan kommunikativ ko‘nikmalar;
−
muayyan ma’naviy qadriyatlarga, dunyoqarashga, umummadaniy va
axloqiy sifatlarga egalik, faoliyatga intilish hissining mavjudligi;
−
o‘zining ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirishga, faoliyatning yangi
usullarini egallashga intilish.
Ba’zi
tadqiqotchilarning
fikricha,
kompetentlik tafakkurning ma’lum bir
turlarini – izlanuvchanlik, tanqidiy fikrlash,
refleksivlikni hamda muayyan qobiliyatlarni
talab etadi.
Kompetentlikning muayyan sohaga oid
bo‘lishi uning o‘ziga xosligi va aniqligini
belgilaydi. Shu nuqtai nazarga ko‘ra
kompetentlik har xil turlarga ajratiladi – ijtimoiy va kasbiy, maxsus va individual,
axborotga oid va kommunikativ, pedagogik va psixologik, ekologik va hokazo.
Shu bilan birga, tadqiqot muammosi bo‘yicha ishlarning tahlili ko‘rsatishicha,
kompetentlikning taklif etilayotgan tavsiflari va tipologiyasi kompetentlik
yondoshuvi bilan bevosita aloqadorlikda o‘rganilmaydi.
A.A. Cheremisina kompetentlikni shaxsning yaxlit sifati deb qaraydi va
kognitiv (bilim), motivatsion (moyillik) va faoliyat (tajriba)dan iborat, deb
hisoblaydi. N.G. Vitkovskaya talabalarning axborotga oid kompetentliklarini
o‘rganar ekan, unda to‘rtta asosiy komponentni ajratib ko‘rsatadi:
ma’naviymotivatsion, kognitiv, texnologik va refleksiv.
46
I.V. Grishinaning fikricha, kompetentlik shaxsning murakkab va ko‘pqirrali
ta’limi bo‘lib, funksional jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan quyidagi
komponentlardan iborat:
a) motivatsion (maqsad va vazifalarga mos keladigan motivlar majmui);
b) kognitiv (zarur bo‘lgan bilimlar majmui);
v) operatsion (vazifalarni amaliy hal etish ko‘nikmalari va malakalari
majmui);
g) shaxsiy (muhim shaxsiy sifatlar majmui);
d) refleksiv (o‘z faoliyatidan ko‘ngli to‘lish, uni baholash, “susaytirish”, yo‘l
tutish usullarini tanlash).
L.G.Antropova
kompetentlikning
komponentlaridan
biri
bo‘lgan
kommunikativlik quyidagilarni aks ettiradi, deb hisoblaydi:
- o‘qituvchining pedagogik muloqatning maqsadlari, mohiyati, tuzilmasi,
vositalari, o‘ziga xos xususiyatlari bo‘yicha axborotga egaligini (kommunikativ
bilimlar);
- mazkur faoliyat texnologiyalarining o‘zlashtirganligini (kommuni-kativ
ko‘nikma va malakalar);
- pedagogik muloqotning samarador bo‘lishi muhimligini o‘qituvchi
tomonidan tasarruf etilishini, o‘z pedagogik faoliyatining kommunikativ jihatlarini
doimiy ravishda takomillashtirib borishga intilish kabi xislatlarni ta’minlaydigan
mutaxassisning
individualpsixologik
sifatlarini
(kommunikativlikka
yo‘naltirilganlik);
- inson shaxsiga eng asosiy qadriyat deb qarashni (insonparvarlik), pedagogik
muloqot jarayonida yuzaga keladigan kommunikativ vazifalarni noan’anviy yo‘llar
bilan, ijodkorona hal eta olishni (kreativlik).
Shunday qilib, kompetentlikning mazmuni va qaysi fan sohasiga
tegishliligidan qat’iy nazar, uning tuzilmasini quyidagi tarkibiy qismlarga ajratish
mumkin:
−
kognitiv (fan sohasiga oid bilimlar majmui bo‘lib, ular asosida
kompetentlik shakllantiriladi);
47
−
faoliyatga oid (amaliy tajriba);
−
operatsiontexnologik (vazifalarni amaliy hal etish ko‘nikmalari va
malakalari majmui);
−
shaxsiy (mazkur fan sohasidagi faoliyat uchun muhim bo‘lgan
individualpsixologik sifatlar va qobiliyatlar majmui);
−
ma’naviymotivatsion (faoliyatning maqsad va vazifalariga mos keladigan
qadriyatlarga moyillik, motivlar majmui, dunyoqarash);
refleksiv (faoliyat va uning natijalarining mohiyatini tushunish, baholash,
oldindan ko‘ra bilish, kreativlik).
Psixologik jihatdan kompetentlik – atrofdagi olamni tushunish mezoni va u
bilan o‘zaro ta’sirining mutanosibligi sifatida belgilanadi yoki yanada batafsilroq
ta’riflansa, faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish imkonini beradigan bilim,
ko‘nikma va malakalar yig‘indisidir yoki insonning atrofmuhitga hamda
o‘zo‘ziga ta’sir etish metodlarini egallaganligidir.
Yangi ijtimoiyta’limiy g‘oyalar nuqtainazaridan ushbu tushuncha yanada
rivojlana bormoqda. Kompetentlikni rivojlantirish bosqichlaridan birinchisi –
uning tarkibiy qismlari doirasini sub’ekt kasbiy faoliyati uchun muhim bo‘lgan
kompetensiyalarning qo‘shimcha sohalarini kiritish hisobiga kengaytirish bilan
bog‘liq.
|
