-maqsad:  Jahon hamjamiyatida mamlakatimiz imidjini oshirishga  qaratilgan axborotlar yetkazish samaradorligini oshirish.  99-maqsad

2-AMALIY MASHG‘ULOT 
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING ZAMONAVIY 
KONSTITUTSIONALIZMI. 
Reja: 
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy prinsiplari. 
2.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson va fuqaroning asosiy 
huquqlari, erkinliklari va burchlari. 
3.
Jamiyatning iqtisodiy negizlari. 
4.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ma’muriy-hududiy va davlat 
tuzilishi masalalari. 
5.
Davlat hokimiyatini tashkil etishning konstitutsiyaviy asoslari.
 
Tayanch tushunchalar: 
konstitutsion islohotlar, zamonaviy konstitutsionalizm, 
huquq, burch, erkinlik, shaxs, jamiyat, davlat, hokimiyat, yangi tahrirdagi 
konstitutsiya. 
 
“Konstitutsiya” 
tushunchasi lotincha so‘z bo‘lib, 
tartib, qoida, tuzish 
degan 
ma’nolarni anglatadi. Konstitutsiya iborasi 17 asrda paydo bo‘lgan bo‘lsada uning 
mazmunini ifodalovchi voqelik davlat paydo bo‘lganidan mavjud. Ilmiy publitsistik 
adabiyotlarda konstitutsiyani paydo bo‘lishi AQSH ning 1778 yilda qabul qilingan 
konstitutsiyasi bilan bog‘liqligi ta’kidlanadi.
Ammo tarixiy haqiqat o‘rnida ta’kidlash joizki, dunyodagi mavjud 
konstitutsiyalar tarixi AQSH ning konstitutsiyasi bilan bog‘lash, tarixiy voqelikka 
mos kelmaydi. Birinchidan, Agar konstitutsiya jamiyatda o‘rnatilgan tartib, qoidalar 
majmuasini ifodalovchi tushuncha ekan, uni davlat tarixidan ajratib bo‘lmaydi. 
Konstitutsiya davlat paydo bo‘lgandan boshlab paydo bo‘lgan. Masalan, Rim huquqi, 
Dao, Logs, Avesto, Xamurappi qonunlari, Siyosatnoma, Temur tuzuklari, 
Shayboniynoma, Boburnoma, Hidoya va xokazolar o‘z o‘rnida konstitutsiya ya’ni 
asosiy qonun vazifasini bajargan. Demak, davlat paydo bo‘lishi bilan jamiyatda 
yashash tartib va qoidasini belgilovchi bosh qonunlar mavjud bo‘lgan. 
Konstitutsiyani paydo bo‘lishi davlatlar paydo bo‘lishidan boshlanadi. 
Ikkinchidan, AQSH konstitutsiyasi qabul qilinishidan oldin Buyuk 
Britaniyada 1653 yilda “boshqaruv quroli” deb atalmish konstitutsiya qabul qilingan. 
Ana shu ikkita tarixiy haqiqat ilmiy publitsistik adabiyotlarda tarixiy haqiqat sifatida 
umume’tirof etilgan fikrni inkor etadi. Demak, dunyo konstitutsiyalar tarixi ikki yuz 
yilni emas, bir necha ming yillikni (5-3) tashkil etadi.
Mamlakat mustaqilligining asosiy shartlaridan biri uning bosh qonuni bo‘lgan 
Konstitutsiyasining yaratilishi va amaliyotga joriy etilishi bilan bevosita bog‘liqdir. 
Shu bois, O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki davridan boshlab o‘zining asosiy 

qonunini ishlab chiqish va qabul qilishga strategik vazifa sifatida e’tibor qaratdi. 
Aslini olganda Konstitutsiya loyihasini yaratish «Mustaqillik deklaratsiyasi»ni qabul 
qilishdan keyinoq boshlangan edi. Chunki deklaratsiyada, «Ushbu deklaratsiya 
O‘zbekistonning yangi Konstitutsiyasini ishlab chiqish uchun asosdir» deb qayd 
qilingan edi va shu sessiyada mamlakatning birinchi prezidenti I.Karimov 
boshchiligida 64 kishidan iborat Konstitutsiya loyihasini tayyorlovchi komissiya 
tuzildi. Bu tarkib Oliy Kengashning 10 sessiyasida qisman o‘zgartirildi. Komissiyaga 
sharafli shu bilan birga mas’uliyatli vazifa yuklandi. Sharafliligi shunda ediki bu 
birinchi bor mustaqil davlat Konstitutsiyasi loyihasi tayyorlayotgan edi. Mas’uliyati 
ham shundan kelib chiqib, birinchi marta hech kimdan ko‘chirmasdan, hech kimning 
aralashuvisiz, barcha demokratik talablarga, jahon andozalariga mos keluvchi hujjat 
O‘zbekiston xalqi vakillari tomonidan ishlab chiqilishi kerak edi. Sir emas, avvalgi 
O‘zbekiston Konstitutsiyalari, Ittifoqda yaratilgan Konstitutsiyalarni aynan takrorlash 
asosida tayyorlanar edi. Endi mustaqil Konstitutsiya yaratish o‘z zimmamizga tushdi. 
Bu yerda shunday mas’uliyatli vazifani bajara olamizmi yoki yo‘qmi degan savol 
paydo bo‘lib bu g‘ururimiz, or-nomusimizga ham bog‘liq edi.
Komissiya shu g‘oyat muhim vazifani muvaffaqiyatli bajarish uchun, uni 
to‘g‘ri yo‘naltirish, oldiga to‘g‘ri vazifalarni qo‘yish hal qiluvchi masala edi. Bu 
masalani Komissiya raisi, moxirona hal qildi. Konstitutsiya loyihasini tayyorlovchi 
komissiya a’zolarini birinchi yig‘ilishida 32 kishidan iborat ishchi guruhi tashkil 
etildi. Konstitutsiyada nazarda tutilayotgan turli bo‘limlarni tayyorlash uchun 6 ta 
kichik guruhlar tashkil etildi. Ularning tarkibiga 50 nafar mutaxassislar jalb etildi.
Shu yerda bir narsani aytib o‘tish kerakki, loyihani tayyorlashda oddiy 
yo‘ldan bormoqchi, yana boshqa davlatlarga xos xolatlarni loyihaga kiritmoqchi, 
boshqa davlatlardan aynan andoza olmoqchi bo‘lganlar ham bo‘ldi. Komissiya 
raisiga shu vaqtda «Argumenti i fakti» gazetasida e’lon qilingan Rossiya 
Konstitutsiyasi loyihasini O‘zbekiston Konstitutsiya loyihasi sifatida taqdim etish 
xollari ham bo‘ldi. Lekin bunday ko‘zbo‘yamachilik, mas’uliyatsizlikni sezgan 
komissiya raisi, taqdim qilingan loyihani mutlaqo rad etib, O‘zbekistonga qanday 
Konstitutsiya kerakligini «yirik huquqshunos»ga ko‘rsatib berdi.
Mustaqil O‘zbekistonning Konstitutsiyasini qabul qilish vazifasi o‘ta jiddiy 
masala bo‘lib, mamlakatning taraqqiyoti uchun, demokratik islohotlarni amalga 
oshirish, o‘zi tanlagan mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borish uchun ham zarur edi. 
Konstitutsiyani qabul qilish borasida ham turli-xil nuqtai nazar tarafdorlari ham oz 
emas edi. Xususan, ular iqtisodiyot nochor ahvolga tushib qolgan va islohotlar 
mushkul kechayotgan bir sharoitda Konstitutsiya, uning Konsepsiyasi masalasini kun 
tartibiga qo‘yish bevaqt bo‘ladi va Konstitutsiya bilan bog‘liq bu baxs-janjallarning 
barchasi siyosiy o‘yindan, siyosiy ehtiroslar kurashidan boshqa narsa emas, hozirgi 
paytda bor kuch-g‘ayratni, zarur ishlarni bajarishga muhim muammolari asta-sekin 

hal qilishga qaratish kerak, deb Konstitutsiyani qabul qilishni “ikkinchi darajali”, 
“zarur bo‘lmagan bir hujjat” sifatida ko‘rish kayfiyatini uyg‘otishga urunishlar bo‘ldi. 
Bu o‘ta qaltis vaziyatda keng jamoatchilikning e’tiborini chalg‘itishdan boshqa narsa 
emas edi. Bu bilan ikkinchi bir nuqtai nazar ham yashirish ekanligini ta’kidlash 
lozim. U “eski, sovet davri Konstitutsiyasi” bilan yashashga bo‘lgan moyillik, uni 
zimdan saqlab qolishga bo‘lgan urunishlardan beri bo‘lganligini ham unutmaslik 
kerak. Yoki faqat tanqidga e’tiborni qaratish, bo‘lgan – bo‘lmagan holda “inkor 
etish” yo‘lini tutishda yaqqol ko‘rish mumkin bo‘lganligi bilan bog‘liq.
Har qanday mamlakatda Konstitutsiya xalq ongi, tafakkuri, ijodi maxsulidir. 
Uning ijodkori xalq. Uning loyihasini ham xalq vakillari ishlab chiqadi va qabul 
qiladi. Lekin ana shu xalq ijodkorligidan, uning ongidan, ruxiyatidan, qarashlaridan 
to‘g‘ri foydlanish hamma vaqt ham amalga oshavermaydi. 
Loyihani 
umumxalq 
muhokamasi davridagi vaziyat va muhokama jarayoni O‘zbekiston Konstitutsiyasini 
mukammal hujjat sifatida qabul qilishiga bevosita ta’sir qilgan desak xato bo‘lmaydi.
Birinchidan, aytish kerakki, O‘zbekiston Konstitutsiyasi loyihasi, boshqa 
mamlakatlardagi muhokamadan mutloqa farq qilib ikki bosqichda o‘tkazildi. Buni 
O‘zbekistonning jahon Konstitutsiyaviy qonunchiligi yaratilishi tajribasiga qo‘shgan 
hissasi ham desa bo‘ladi. 
Komissiya qarori bilan loyiha 1992 yil 26 sentabrda umumxalq muhokamasi 
uchun e’lon qilindi. Muhokama haqiqiy demokratik asosida o‘tdi. Ommaviy axborot 
vositalarida muhokama uchun ko‘plab vaqt va sahifalar ajratildi. 
Konstitutsiya loyihasi muhokamasida ko‘plab xolisona, har taraflama hujjatni 
takomillashtirishga qaratilgan asosli takliflar bilan birga, masalani chuqur mohiyatiga 
yetmasdan qilingan yuzaki, asossiz takliflar, xatto loyihadagi norma va qoidalarni 
faqat tanqid qilishdangina iborat chiqishlar ham bo‘lgan. Masalan, bir fan arbobi 
Konstitutsiya loyihasidagi barcha tillarda e’tirof etilgan «prinsip», «suverenitet», 
«Ratifikatsiya va denonsatsiya» so‘zlarini loyihadan chiqarib, o‘rniga o‘zbekcha 
atamalarni ishlatilishni taklif etgan. 
Muhokama natijasida tushgan ko‘plab mulohazalar etiborga olinib, loyihaning 
tuzatilgan va takomillashgan ko‘rinishi 1992 yil 21 noyabrda yana muhokama uchun 
e’lon qilindi. E’lon qilingan loyihada ko‘plab fikrlar, takliflar e’tiborga olinganligini 
ko‘rgan, O‘zbekiston aholisida o‘z kuchiga, komissiyaga ishonch kuchaydi va 
loyihani muhokamasida yanada faolroq, qizg‘inroq ishtirok etdi.
Komissiya 
muhokama 
natijasini 
e’tiborga olib, loyihani yanada 
takomillashtirdi va 1992 yil 8 dekabrda u Oliy Kengash deputatlari tomonidan qizg‘in 
muhokama qilingach, qabul qilindi.
Ikkinchidan, Konstitutsiyaning mukammal bo‘lishini sababi, loyihani 
tayyorlashda komissiya raisi tomonidan aniq va to‘g‘ri vazifalarni qo‘ya bilish, 

tushgan taklif va mulohazalardan xalqning istaklarini aniq bilib olish va muhokamada 
barchaga teng imkoniyatlar yaratib berilganlik bo‘ldi desak xato bo‘lmaydi.
Umuman insoniyat tarixi shuni ko‘rsatadiki, millatni, davlatni yagona qonun, 
tartib-qoidalar asosida boshqarishda uni tashkil etadigan tuzilmalar, tashkilotlar 
bo‘lmasa, u holda bunday davlatni umri uzoqqa bormaydi, nari borsa jamoat 
tashkilotga aylanib qoladi, yoki boshqa bir kattaroq davlatning qaramiga, ayrim 
jinoiy guruhlarning qo‘g‘irchog‘iga aylanib qolishi mumkin. Shuning uchun ham 
rivojlangan davlatlarga e’tibor bersak, avvalom bor faqat davlat idoralariga va ularni 
qonunlarga so‘zsiz itoat etishiga, yoki qonun nomidan ish ko‘rayotgan davlat 
organlariga, xizmatchilariga duch kelamiz. Davlat idoralarining ayniqsa qurolli 
kuchlarning, huquq-tartibot organlarning xavfsizlik idoralarining qanchalik mavjud 
bo‘lishi va ular faoliyat yuritishi uchun zarur mablag‘lar, resurslar, kadrlar bilan 
ta’minlanishi, ushbu idoralarni boshqarishning oqilona yo‘lga qo‘yilishi har qanday 
millatning kelajagini belgilab beradi. 
Hayot bir joyda to‘xtab turmaydi. Bugungi globallashib borayotgan dunyo 
insoniyatga yangi chaqiriqlar, tahdidlar va o‘zgarishlarni taqdim etmoqda. Bunday 
vaziyatda davr ruhiga mos rivojlanish, taraqqiy etgan davlatlar qatoriga qo‘shilish, 
turli tahdidlar ortib borishi sharoitida milliy xususiyatlarni saqlab qolgan holda 
rivojlanishni ta’minlash kabi masalalardan kelib chiqib qonunchilikni zamon 
talablariga integratsiya qilish zarurati ortishi tayin. Shu jihatdan, asosiy qonunimiz 
hisoblangan Konstitutsiyani modernizatsiya qilish ehtiyoji tug‘ildi. Ehtiyojdan kelib 
chiqib, yangi tahrirdagi 

Download 26,13 Mb.