Abu Ali Ibn Sino
(980-1037)
HAMDO ‘ STLIK MAMLAKATLARIHUDUDLRIDA VA
0 ‘ZBEKIST0NDA FIZIOLOGIYANING RIVOJLANISHI
Barcha hamdo‘stlik mamlakatlari va jumladan 0 ‘zbekistondagi
fiziologiya fanining rivojlanishida hamyurtimiz
Abu Ali Ibn Sinoning
tibbiyot sohasidagi kuzatishlari natijasida chop etilgan besh-jildli “Tib
qonunlari” asari muhim ahamiyatga ega.
Bundan
tashqari
XVIII-XIX
asrlardan
boshlab fiziologiyaning rivojlanishiga rus fiziolo
giya maktabining rivojlanishi asosiy turtki bo‘ldi
desak xato qilmaymiz. Rossiyada dastlabki fiziolo
gik kuzatishlar XVIII asrdan boshlangan. Dastlabki
fiziologik eksperimentlami V.F.Zuyev (1754-1794)
A.M.Filomafitskiy , (1807-1849)
va
bosbqalar
bajardilar. Dastlab nafas, qon va qon aylanishi,
harakat fiziologiyalari, so’ngra
esa tadqiqotlar-
ning asosiy yo‘nalishi bo‘lib asab tizimining turli
bo‘limlarming funksiyalarini o‘rganish hisoblanadi (A.N.Orlovskiy, 1821
1856, A.A.Sokolovskiy 1822-1891 va boshq.).
Rossiya fiziologiyasining asoschisi - I.M.Sechenov (1829-1905)
hisoblanadi. U 1862 yilda nerv markazlarida tormozlanishni va 1868 yilda
esa ularni qo‘zg‘alishlami (jamlanishni) summatsiyasini kashf etdi. Uning
«Bosh miya reflekslari» asarida reflektor nazariyasining asosiy
ko‘rsatmalari qayd qilingan.
I.M.Sechenovning reflektor nazariyasi I.P.Pavlovning (1844-1936)
asarlarida va N. Ye. Vvedenskiy (1852-1922), A.F.Samoylovlaming (1867
1930) faol ishtiroki tufayli yanada rivojlandi.
Asab tizimi fiziologiyasidagi buyuk kashfiyotlarni I.P.Pavlovning
ustozlari I.V.Sion (1842-1912) va F.I.Ovsyannikovlar (1827-1906)
amalga
oshirdilar.
LF.Sion,
KAyudvich
bilan
hamkorlikda
yurak
faoliyatini
sekinlashtiruvchi va tomirlar tonusini kengaytiruvchi, markazga intiluvchi
nerv tolalarini kashf etdilar. U yurak faoliyatini tezlashtiruvchi; uyat
nervining tomirlarini toraytiruvchi xususiyatini; simpatik nerv tolalari orqa
miyaning oldingi qismidan chiqishini tamomila aniq ko'rsatdi va birinchi
marta qo‘zg‘alish, tormozlanish jarayonlari asab tizimida o‘zaro
munosabatda bo‘lishini aniqlab berdi. U tormozlanish ikkita bir xil
qo‘zg‘alishlar to‘lqinining uchrashidan kelib chiqishi to‘g ‘risidagi
gipotezani shakllantirdi.
N
15
P.V.Ovsyannikov qon aylanish tizimining markaziy asab
tizimi bilan
boshqarilishini o‘rgandi.
I.P.Pavlovning dastlabki ishlari ham yurak faoliyati va qon aylanish
tizimining asab tizimi tomonidan boshqarilishi va uning trofik funksiyasi
muammolariga bag‘ishlangan edi. So‘ngra I.P.Pavlov va uning shogirdlari
birinchi marta ovqat hazmi bezlari faoliyatida asab tizimining rolini har
tomonlama o‘rgandilar. Keyinchalik I.A.Pavlov M.I. Sechenovning bosh
miya reflekslari haqidagi fikrlarini rivojlantirib
shartli reflekslar
tushunchasini fanga olib kirdi. I.P.Pavlovning maktabi birinchilardan
bo‘lib
organizm funksiyalarini tashqi muhit
shart-sharoitlarining
o‘zgarishiga qarab moslashishini ta’minlovchi organ sifatida bosh miya
ishining asosiy fiziologik qonuniyatlarini ochdi. N. Ye. Vvedenskiy
qo‘zg‘alish va tormozlanishning birligi va ulaming birinchisidan
ikkinchisiga va aksincha bo‘lib, o‘tishi
haqidagi nazariyani yaratdi, nerv
va muskullar funksiyalarini o‘rganish bo‘yicha muhim elektrofiziologik
ishlami bajardi. Uning shogirdi A.A.Uxtomskiy (1875-1942) nerv
markazlarining ish tamoyillarini - dominant!ik ta’limotini asosladi, ya’ni
keyinchalik I.P.Pavlov va N.Ye.Vvedenskiylaming nerv markazlarining
o‘zaro munosabatlari haqidagi konsepsiyasining
keyingi
rivojlanishi
uchun xizmat qildi, hamda qo‘zg‘alish ritmlarini asab tizimi tomonidan
o‘zlashtirilishi haqidagi fikrlami tushuntirib berdi. A.F.Samoylov (1867
1930) elekrofiziologiyaning rivojlanishiga o‘zining katta hissasini qo‘shdi
va nerv jarayonlarini kimyoviy yo‘l bilan uzatilish nazariyasini juda
ajoyib tarzda rivojlantirdi.
M.I.Sechenov va I.P.Pavlovlar, ulaming shogirdlari hayvonlar
organizmi funksiyalarini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot
ishlarini bajarishda
Ch.Darvin g‘oyalaridan unumli foydalandilar.
Hamdo‘stlik mamlakatlari fiziologiyasi uchun funksiyalaming
evolyusiyasi va ulaming filo- va ontogenetik rivojlanishini o‘rganish
xarakterlidir.
V.M.Bexterev (1857-1927) odamlar asab tizimi patologiyasida shartli
reflekslar nazariyasini rivojlantirdi va asab tizimlarini tuzilish va
funksiyalarini chuqur o‘rgandi. Odamlar va hayvonlarda shartli reflekslar
usulidan foydalanib va hayvonlarda operatsiya yordamida ichki
a’zolarining bosh miya faoliyatiga ta’sirini va ichki a’zolar
faoliyatining
bosh miya bilan boshqarilishini o‘rgandi.
Ichki a’zolar faoliyatiga bosh miyaning ta’sirini o‘rganish bo‘yicha
dastlabki muhim tadqiqot V.Ya.Daniliyevskiyga (1852-1939) taalluqlidir.
Uning o‘zi bosh miyadagi elektr hodisalarini birinchilar qatorida o‘rgandi.
16
Sechenov, Vvedenskiy va Pavlov maktabi davomchilari, ya’ni ham-
do‘stlik mamlakatlari, jumladan, o‘zbekistonlik fiziologlar F.Y.Yunusov,
T.I.Is’hoqov, K.R.Rahimov, G.I.Alekseyeva, M.Sh.Shamsiyev, R.H.Hayi-
tov va boshqalar tadqiqotlarining hozirgi zamon usullarini qo‘llash
natijasida odamlar va hayvonlar fiziologiyasini rivojlanishiga o‘z
hissalarini qo‘shdilar.
Ayniqsa mehnat, aviatsion, kosmik va
yoshga oid fiziologiyaning
rivojlanishida yuksalish juda yuqori, chunki funksiyalami o‘rganishning
hozirgi zamon usullari odamlar organizmidagi fiziologik jarayonlami,
ulami sog‘ligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasdan o'rganish imkonini beradi.
