JIGAR VA OTKANING SEKRETOR FUNKSIYASI

tushib, u yerda parchalanadi yoki zararsizlantiriladi. Bu inahsulotiar 
jigarda nukliyeoproteidlar bilan birikishi yoki glyukuron va boshqa 
kislotalar bilan juft birikmalar hosil qilish y o ii bilan zararsiz birikmalarga 
aylanadi. Jigarda va boshqa organlarda nuklein kislotalar tarkibiga 
kiruvchi purin asoslari almashinuvining oxirgi mahsulotlari sifatida siydik 
kislotasi hosil qiladi. Jigarda azot almashinuvining oxirgi mahsulotlari, 
aminokislotalar va ammiak azotlaridan mochevina sintezlanadi. Organizm­
da parchalangan gemoglobindan jigarda o‘t pigmentlari hosil boiadi. 
Zararsizlantirilgan zaharli moddalar - siydik kislotasi va mochevina 
organizmdan siydik va ter tarkibida chiqariladi. Zararsizlantirilgan 
moddalaming bir qismi, siydik kislotasi va o‘t pigmentlari, ovqat, hazm 
qilish kanali orqali tezak va o‘t suyuqligi tarkibida, o‘t pigmentlarining 
qolgan qismi esa siydik tarkibida chiqariladi.
0 ‘pka orqali moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari: suv 
bugiari va korbanat angidirid gazi, moddalar almashinuvi jarayonlarida 
hosil boigan organizmga tushgan formakalogik moddalaming parchala­
nishi tufayli hosil boiadigan gazsimon mahsulotlar organizmdan 
chiqariladi.

vn 
BOB. ICHKI SEKRETSIYA BEZLARI FIZIOLOGIYASI
Organizmdagi barcha bezlar sekretsiya xiliga qarab katta ikki 
guruhga: tashqi sekretsiya bezlari, ya’ni ekzokrin bezlar va ichki sekretsiya 
bezlari, ya’ni endokrin bezlarga boiinadi.
Tashqi sekretsiya bezlari deb mustaqil chiqaruv yo‘llari boigan, 
o‘zida hosil boiadigan suyuqliklar, shiralami tana yuziga, ovqat hazm 
qilish kanali, siydik-tanosil yoilariga yoki tashqi muhit bilan tutashgan 
boshqa bo‘shliqlarga ajratadigan bezlarga aytiladi. Ichki sekretsiya bezlari, 
ya’ni endokrin bezlar deyilganda esa mustaqil chiqaruv yoilari boimagan 
bezlar tushuniladi. Shu sababli bu bezlar o‘zida hosil boiadigan oz 
miqdordagi biologik faol moddalarni bevosita qonga, limfaga yoki to‘qima 
oraliq suyuqlilariga ajratadi. Shu bilan birga, ba’zi organ yoki hujayralar 
guruhi ham ichki sekretsiya bezlari qatoriga kiradi. Organizmning boshqa 
organlari singari ichki sekretsiya bezlari odam va hayvonlarda evolyutsion 
taraqqiyotning ma’lum bosqichida, jumladan, qurtlar va yumshoq 
tanlilardayoq paydo boigan va asta-sekin rivojlanib, takomillashgan, bu 
bezlar umurtqali hayvonlarda yuksak darajada taraqqiy qilgan. Odam va 
hayvonlaming 
ichki 
sekretsiya 
bezlari 
quyidagilardir: 
gipofiz, 
qalqonsimon bez, qalqonsimon oldi bezchalari, me’da osti bezining 
orolcha apparati, buyrak usti bezilari, jinsiy bezlar, platsenta, epifiz, 
ayrisimon (timus) bez, GEP tizim, gipotalamus. Bulardan tashqari, 
organizmdagi turli organlaming maxsus hujayralari ham har xil biologik 
faol moddalarni ajratadilar. Ichki sekretsiya bezlaridan ishlanib chiqadigan 
mahsulotlar, ulardan ajraladigan suyuqliklarga - gormonlar (horman - 
qo‘zg‘ ataman) deyiladi. Gormonlar qonga yoki boshqa suyuqliklarga 
chiqarilganidan so‘ng, ular bilan organizmning to‘rli organ va to‘qima- 
lariga tarqaladi hamda ma’lum nishon organ yoki to‘qimalardagi hayotiy 
jarayonlarga belgili ta’sir qilib, ular faoliyatini o‘zgartiradi. Gormonlar 
ta’siri uch xil yo‘nalishda amalga oshadi:
Birinchidan, ularning ba’zilari to‘qimalardagi moddalar almashi- 
nuviga ta’sir ko‘rsatsa,
Ikkinchidan, organizmning shakllanishiga, metamorfozga, to‘qima va 
organlar ixtisoslashishining jadallashuviga ta’sir ko‘satadi.
Uchinchi xillari esa, organlar yoxud organizm faoliyatini o‘zgartiradi. 
Masalan, buyrak usti bezidan ishlanib chiqiladigan adrenalin gormoni, 
me’da osti bezining insulin va glyukogon gormonlari organizmda uglevod 
almashinuviga, uning boshqarilishiga faol ta’sir ko‘rsatadi. Qalqonsimon 
bez gormoni esa organizmda organik moddalarni parchalanishini 
jadallashtiradi. Bu bezning gormoni metamorfozga ham faol ta’sir
280

ko'rsatadi. Uning bu xususiyatini ayniqsa, baqaiarda 

Download 14,15 Mb.