Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

Jinslarga aloqador farqlar ham mavjud, ya’ni qondagi eritrositlar va 
gemoglobinlami miqdori o ‘rtacha olganda o ‘g‘il bolalar va erkaklarda qiz 
bolalar va ayollamikidan ко ‘p.
Kattalarga nisbatan yosh bolalarda qon hosil bo‘lishi va eritropoez 
jiddiy darajada katta, qaysiki qizil ilik yosh bolalarning barcha 
hujayralarida mavjud. Hayotning birinchi yilida ko‘pchilik qizil iliklar 
yog‘ to ‘qimalariga aylanadi, bunday o ‘zgarish 13-15 yoshdan boshlab 
tezlashadi va faqat 18-20 yoshga kelib tugaydi. Yosh bolalarda qon hosil 
bo‘lishi voyaga yetgan odamlarga nisbatan jiddiy darajada jadal ammo 
yosh o‘tishi bilan sekin-asta kamayadi.
LIMFA
Limfa - tiniq sarg‘ich suyuqlikdir. Qon plazmasiga nisbatan unda 
oqsilaming miqdori kam o ‘rtacha 3-4 %. Limfa oqsillariga-albuminlar va 
globulinlar kiradi, glyukoza o‘rtacha 
0,1
% ga yaqin, mineral tuzlar -
0
,
8
­
0,9 % bo‘lib, uning 67 
%
NaCl hajmiga to ‘g ‘ri keladi.
Limfa iviganida juda bo‘sh tromb hosil bo‘ladi, chunki uning 
tarkibidagi fibrinogenni miqdori plazma tarkibidagidan ancha kam. 
1
mm
1 
limfada shaklli elementlaming miqdori 
2000
dan 
20000
gacha bo‘lsa-da, 
ulaming tarkibida eritrositlar va donador leykositlar, odatda, uchramaydi. 
Shaklli elementlaming 55 % ni limfositlar tashkil qiladi. Ulardan tashqari, 
monositlar va eozinofilar ham bo‘ladi. Limfa tarkibida diastaza va lipaza 
fermentlari bilan birga antitanalar ham saqlanadi.
Limfaning qon plazmasidan naqadar darajada farq qilishini 13- 
jadvaldan ko‘rish mumkin.
13 -Jadval.
Limfa va qon plazmasining o ‘rtacha kimyoviy tarkibi:
% hisobida.
Moddalar
(%hisobida)
B o‘yin limfa 
yo‘lining 
limfasi
K o‘krak limfa 
yo‘lining 
limfasi
Qon
plazmasi
Suv
95
94
90
Quruq modda
5
6
10
Oqsil
2
4
7,5
Fibrinogen
40
40
300
Glyukoza
110
110
100
Natriy
330
330
320
Kaliy
23
24
20
82

Kaltsiy
10
11
10
Magniy
3
3
1,8
Xlor
420
410
370
Anorganik fastor
3
4
3,7
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, limfa tarkibida oqsillar kamroq bo‘lishi 
bilan plazmadan anchagina farq qiladi.
Limfaning 
tarkibi 
nisbatan 
doimiy 
emas 
va 
moddalar 
almashinuvining o ‘zgarishiga qarab o‘zgarib turadi. Ovqat hazmi 
organlaridan oqib kelayotgan limfaning tarkibida yog‘li ovqat iste’mol 
qilinganidan keyin yog‘ning miqdori ortib (3-4 %) u sut ko‘rinishiga 
o'xshash bo‘ladi.
Limfaning hosil bo'lishi. Organlardan oqib kelayotgan limfaning 
miqdori keskin o ‘zgarib turadi va quyidagi sharoitlarda ortadi: 
1
) qon 
bosimi ortganda; 2) arterial qon kelishi ortganda; 3) vena qoni to‘xtab 
qolganda; 4) qonning umumiy massasi ortganda; 5) organlar faoliyati 
kuchayganida (muskul, jigar).
Qon tomirlaridagi va ulardan tashqaridagi qon bosimining farqi 
hisobiga limfa hosil bo‘ladi. Limfaning hosil bo‘lishiga ishlab turgan 
organlardan kelayotgan dissimilyasiya mahsulotlarining tushishi ta’sir 
ko‘rsatadi, chunki undagi osmotik bosimni oshiradi va qondagi suvni 
o ‘ziga tortib oladi. Shu sababli, organning kuchli ishlashi uning miqdorini 
ko‘paytiradi. Limfa yana kapillyarlar endoteliyasining faol faoliyati va 
uning turli moddalami tanlab o'tkazishi natijasida ham hosil bo‘ladi.
Bir qator moddalar limfa hosil bo‘lishini tezlashtiradi va ular 
quyidagicha farqlanadi:
1) 
Birlamchi 
tartibdagi 
limfodonlar, 
bularga, 
oqsillar 
parchalanishining (peptonlar va albumozlar) mahsulotlari, parranda oqsili, 
qisqichbaqa muskullarining ekstrakti, yer tutlar kiradi. Nazarimizda bu 
moddalar kapillyarlar devorlarining limfa hosil qilish funksiyasini oshirsa 
kerak. Chunki, bu paytlarda limfa tarkibidagi organik moddalaming 
miqdori ortib, tuzlar miqdori esa o ‘zgarmay qoladi.
2) 
Ikkinchi tartibdagi limfodonlar, bularga tuzlar, qand va 
mochevinaning eritmalari kiradi. Bu eritmalar qonning osmotik bosimini 
oshiradi va suvni to‘qimalardan qonga o ‘tishini chaqiradi. Bu esa qon 
bosimini oshirishiga olib keladi va limfa hosil bo‘lishini tezlashtiradi.
Turli organlardan oqib kelayotgan limfa o‘z tarkibi jihatidan bir- 
biridan ham farq qiladi. Masalan, jigardan, ko‘krak limfa yo‘lidan oqib
83

kelayotgan limfa tananing boshqa qismidan oqib kelayotgan 
limfaga 
qaraganda oqsillami ko‘proq saqlaydi.
Plazmadagi oqsillar konsentratsiyasini 100% deb olsak, u vaqtda 
jigardan kelayotgan limfadagi oqsillaming konsentratsiyasi 75-84% ga, 
ko‘krak limfa yo‘liniki 55-67%ga, ichaklamiki 41-50%ga teng bo‘ladi. 
Ichakdan oqib kelayotgan limfa tarkibidagi yog‘lar ko‘proq bo‘ladi. 
Ichaklardan 
kelayotgan 
limfada 
yog‘laming 
ko‘payishi 
hayvon 
oziqalanganidan so‘ng yaqqolroq bilinadi.
Limfada oqsillar kamroq bo ‘lgani uchun uning kolloid-osmotik 
bosimi ham qon plazmasiga qaraganda kamroqdir. Limfaning mineral 
tarkibi plazmaning mineral tarkibiga yaqin turadi. Limfa ivish xususiyatiga 
ega. Chunki unda fibrinogen va protrombin oqsillari bor. Ammo limfaning 
trombokinaza faolligi past, sababi shuki, limfada trombotsitlar deyarli 
bo‘lmaydi; uning tarkibida ko‘p bo‘ladigan limfotsitlar esa bu fermentni 
juda kam miqdorda saqlaydi. Qayd qilinganidek, limfada qonning shaklli 
hujayralaridan asosan limfotsitlar ko‘p saqlanadi. Limfotsitlar limfa 
bezlarida 
hosil 
bo‘lish 
jarayonida 
limfaga 
chiqarib 
turiladi. 
Qoramollaming 1mm
3
limfasida 3500-12000 gacha limfotsitlar bo‘ladi. 
Bulardan tashqari, limfaning tarkibida monotsitlar, donali leykotsitlar ham 
uchrab turadi. Limfaning organizmdagi umumiy miqdorini aniqlash ancha 
qiyin. Uning miqdori qon plazmasining miqdoriga taxminan teng deb 
qaraladi. Sut hosil bo‘lishida, suv va tuzlar almashinuvida, turli chiqindi 
moddalaming chiqarilishida, organizmning himoya funksiyasida limfa 
katta ahamiyatga ega. Gistaminlar, peptonlar, o ‘tkazish suyuqligi 
kapillyarlaming o‘tkazuvchanligini 
oshirib, 
limfa hosil bo‘lishini 
tezlashtiradi. Bundan tashqari, qonga mochevina, gipertonik eritmalar, 
glyukoza yuborilganda ham limfaning hosil bo‘lishi ko‘payadi. Bu vaqtda 
qonning osmotik bosimi oshadi. Oqibatda tomirlarga suv so‘rilishi 
kuchayadi. Natijada qonda oqsillaming konsentratsiyasi kamayadi, onkotik 
bosim pasayadi. Bulaming hammasi limfa hosil bo‘lishining tezlashishiga 
sabab bo'ladi.

Download 14,15 Mb.