QON TARKIBINING BOSHQARILISH I
Qon tizimining funksiyasi nerv va gumoral yo‘llar bilan boshqariladi.
Organizm har qanday sharoitda ham qonda eritrotsitlaming parchalanishi
bilan ulaming hosil bo‘Iishi o ‘rtasidagi muayan mutanosiblikni saqlab
qolishga va shu bilan qondagi eritrotsitlar miqdorining bir muncha
doimiyligiga erishishga harakat qiladi.
84
Qon hosil qiluvchi organlar - ya’ni, ko‘mik, limfa bezlari va
boshqalarda -xemoretseptorlar bor. Qon tarkibining o‘zgarishi tufayli bu
retseptorlar ta’sirlanadi. Ta’sirot markaziy nerv tizimiga uzatiladi.
Oqibatda refleks yo‘li bilan qonning tarkibi tegishlicha o ‘zgaradi.
Bulardan tashqari, qon morfologik tarkibining o ‘zgarishi tufayli tomirlar
devorida joylashgan retseptorlar qo‘zg‘aladi. Bunda ham qonning tarkibi
refleks yo‘li bilan
o ‘zgartiriladi.
Tajribalarda m e’da devoridagi
bazoretseptorlar, ichaklardagi mexanoretseptorlaming ta’sirlanishi ham
qon tarkibining o ‘zgarishiga sabab boiganligi isbotlangan. Simpatik nerv
ta’sirlanganda neytrofillar adashgan nerv qo‘zg‘atilganda esa eozinofillar
ko‘payishi o‘tgan asrdayoq aniqlangan edi.
Qon tizimming boshqarilishida miya po‘stlog‘i ham ishtirok etadi
degan anchagina m a’lumotlar bor. Ovqat hazmiga aloqador leykotsitozni
shartli reflektor yo‘li bilan vujudga keltirish mumkinligini I.P.Pavlov
shogirdlari isbotlagan edi. Chunonchi, hayvon oziqlanadigan vaqt
yaqinlashib qolishi bilan hayvonda leykotsitoz, qaysiki, hali hayvonga oziq
berilmagan bo‘lsa ham, vujudga kelishi mumkin. Shuningdek, ozuqaning
ko‘rinishi, hayvonning odatdagi oziqalanadigan joyiga kelishi ham hali
ozuqani iste’mol qilmasdan turib qonida leykotsitlarning oshishiga sabab
bo‘ladi. Qon tizimini boshqarishda nerv tizimi bilan birga gumoral sistema
ham
yetakchi
o‘rinni
egallaydi.
Qonda
kislorod
kamayganda
(gipoksemiya) va boshqa turli sabablarga ko‘ra kislorod tanqis bo‘lib
qolganda (gipoksiya) buyraklarda eritropoetinlar, ya’ni eritrotsitlarning
hosil bo‘lishini kuchaytiruvchi va tezlashtiruvchi maxsus moddalar hosil
bo‘ladi.
Bu moddalar qonga chiqarilib, ko‘mikda eritrotsitlarning hosil
bo‘lishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Yallig‘lanishda, shikastlanishda,
yemirilgan to ‘qimaning parchalanishidan hosil bo‘ladigan turli mahsulotlar
leykotsitlarning
hosil
bo‘lishini
kuchaytiradi.
Qon
tarkibining
boshqarilishida ichki sekretsiya bezlarining gormonlari ham ishtirok etadi.
Jumladan, gipofizning adrenokortikotrop va somatatrop gormonlari
ta’sirida qonda neytrofillar ko‘payib, eozinofillar kamayadi. Adrenalin
gormoni ta’sirida esa qonda eritrotsitlar va limfotsitlar ko‘payadi. Nerv va
gumoral sistema qonning ivish jarayoniga, leykotsitlarning fagotsitoz
xususiyatiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Teriga kuchsiz og‘riq, kuchsiz sovuq
ta’sir etganida leykotsitlarning fagotsitoz xususiyati bir muncha oshadi.
Demak, neyrogumoral sistema qon tarkibi bilan birga uning o ‘z xossa va
xususiyatlariga ham bir qadar ta’sir ko'rsatib turadi.
85
I l l BOB. QON VA LIM FA AYLANISHI T IZ IM I FIZIO LO G IY A SI
QON AYLANISHI EVOLYUTSIYASI
Qon aylanishi tizimi Gubkalarda (suv jonivori-bulut) kanalchalardan
tizilgan bo‘lib, ularda oziqlanish, nafas olish va ajratish manbalari
hisoblanuvchi
suyuqlik
harakat
qiladi.
Kovakichlilar
va
quyi
chuvalchanglarda oshqozon ritmik ravishda qisqaruvchi va gidrolimfa
aylanib yuruvchi radial kanallarga chiqadi. B o‘g ‘imoyoqlilar va
mollyuskalarda (gemolimfa aylanib yuruvchi)
ritmik qisqaruvchi
tomirlardan tashkil topgan boTib, ularning to ‘qimalarga o ‘tishda-
lakunlarga o ‘tadi, shu sababli bu jonzotlarda lakunarli yopiq bo‘lmagan
qon aylanish tizimi faoliyat ko‘rsatadi. Birinchi yopiq qon aylanish tizimi
yuqori darajali chuvalchanglarda kuzatilgan. Bu tizimda harakatlanayotgan
qon hujayralargacha yetib bormaydi, to ‘qimalar limfa bilan yuviladi.
Yopiq qon aylanish tizimlari qorin va yelka tomirlaridan tashkil topgan
bo ‘lib, asosan yelka tomirlar qismini pulsi sezilarli bo‘ladi. Lansetnikda
yurak rolini pulslanuvchi
qorin tomiri
bajaradi.
Past tabaqali
umurtqalilarda yuraklar hosil bo‘ladi. Baliqlarda yurak ikki kamerali,
amfibiyalarda esa uch kamerali va kichik qon aylanish doirasi rivojlangan.
Quyi repiteliyalarda to‘rt kamerali yuraklar xuddi oliy darajadagi
reptiliylardagi kabi yaxshi rivojlangan. Muskulli yurakni hosil bo‘lishida
arterial tizimni - vehoz tizimi bilan bog‘lovchi, qaysiki yurak
qorinchalarida
rivojlanuvchi
bosim
qarshiligi
keskin
ortuvchi
kapillyarlami yuzaga kelishi asosiy rolni o ‘ynaydi.
Parranda va sut emizuvchilarda to ‘rt kamerali yuragi to‘lig‘icha o ‘ng
va chap qismlarga bo‘lingan bo‘lib, ular bir-biri bilan faqat katta va kichik
qon aylanish doiralari qon tomirlari orqali aloqada bo‘ladi.
Qon tomirlari: arteriyalar, venalar va kapillyarlar. Arteriya qon
tomirlari uchta po‘stloqdan, yani tashqi-biriktiruvchi to ‘qimalardan, o ‘rta
silliq muskul to ‘qimalardan va ichki bir qatlamli yassi epiteliyalardan
iborat bo‘ladi. Ular elastik va muskul tipidagi arteriallarga farqlanadi.
Birinchi tipga aorta va o ‘pka arteriyasi kirib, ulaming o'rtangi qatlami
elastik tipdagi tolalardan tashkil topgan bo'ladi. Muskul tipidagi
arteriyalarga qolgan barcha arteriya tomirlari kiradi. Venalar tuzilishi
bo‘yicha arteriya tomirlariga juda o ‘xshash, faqat ulaming o'rtangi qavati
jiddiy darajada yupqa bo‘lib, ularda qonning orqaga qarab oqisbiga
qarshilik ko'rsatuvchi klapanlar joylashgan. Venalar arteriyalarga nisbatan
bir oz keng. Kapillyarlaming devorlari bir qavat epitelial hujayralardan
86
tash k il to p g an b o ‘lib, u la r o ra sid a y u ld u z sim o n q isq a ru v c h i R ujye
h u ja y ra la ri jo y la sh g a n .
O d a m la r va su t e m iz u v c h i h a y v o n la m in g q o n ta sh u v c h i tizim i
n isb a ta n y o p iq , q a y sik i k a p illy a rla r d e v o rlari k a tta m iq d o rd a g i su v bilan
u n d a e rig a n to 'y im li m o d d a la r v a m o d d a la r a lm a s h in u v in in g ox irg i
m ah su lo tla ri u c h u n o ‘tk a z u v c h a n v a u la r o rq ali a lv e o ly a r ep iteliy a
h u ja y ra la ri
v a
k a p illy a rla m in g ep itelial
h u ja y ra la ri
o ra sid a h am d a
k a p illy a rla r jo y la s h g a n to 'q im a b ilan k a p illy a rla m i ep itelial h u jay ralari
o ra sid a g a z la r a lm a sh in u v i k e ch ad i.
T o m irla r fu n k sio n a l jih a td a n ham tu rlic h a d ir v a u la r 6 g u ru h g a
b o 'lin a d i;
1) a m m o rtiz a siy a lo v c h i to m irla r - a o rta v a o ‘p k a v en asi;
2 ) q arsh ilik k o ‘rsa tu v c h i - b a rc h a k atta v a m a y d a arteriy alar;
3) a lm a sh in u v - b a rc h a k ap illy a rla r;
4) a n a sto m o z - to ‘g ‘rid a n t o ‘g ‘ri a rte riy a la m i v e n a la rg a tu tash tirad i;
5) sfin k terli - k a p illy a rla rg a q o n o ‘tish in i t a ’m in lo v ch i sfin k terli
to m irlar;
6) h ajm li - k o v ak v a k atta h a jm li ven alar.
Y u ra k n in g tu zilish i.
U m u rtq a lila r y u ra g in in g m u sk u lli to lalari
(h u ja y ra la ri) k o 'n d a la n g ta lg 'ir c h iz ilm a la rg a eg a b o ‘lgan b ir-b irid a n
izo ly a siy a q ilin g an to la la rg a eg a b o 'lis h i sk e let m u sk u lla ri tolalari b ilan
b ir-b irid a n farq q iladi.
B oisi, y u ra k d a m u sk u l to la lari b irik k a n b o ‘ladi.
T urli u m u rtq a lila r y u ra g in in g tu z ilish id a o ‘x sh a sh lik v a fa rq la r ham
m av ju d . E le k tro n m ik ro sk o p o stid a k u z a tilg a n id a , m u sk u l tolalari b ir-b iri
b ilan q u y m a d isk la r y o rd a m id a b o g ‘langan h o ld a y o tg a n d e k . U la r o ra sid a
u z lu k siz sito p la z m a tik y o k i m e m b ra n a li b o g 'la r y o ‘q. Q u y m a d is k la m in g
m a ’lum q ism id a m u sk u l to la la rg a q arsh ilik k o 'rs a tu v c h i zich jo y la s h g a n
p la z m a tik m e m b ra n a (n e k su sla r) yo tad i.
A
1 0 -ras m . Y u r a k m u s k u l l a r i n i n g ( A ) v a s k e l e t m u s h a k l a r i ( B ) q i s q a r is h x u s u s iy a t i
1 -q i s q a r is h b a la n d l ig i ; I I - t a ' s i r l o v c h i k u c h ( « b o r y o k i y o -q » q o n u n i ) .
87
iN eksuslar m e m b ra n a la ri o ra sid a g i m a so fa 15-20 lira, (an g trem ).
N c k su sla r m e m b ra n a si h a r ikki to m o n d a n b ir x ild a y u q o ri m iq d o rd ag i
k aliy va b ir x ild a k a m -k a lsiy sa q lo v c h i id en tik e ritm a la r b ila n y u v ilad i. Bu
n e k su sla r jo y la s h g a n jo y la rd a g i
m e m b ra n a n in g b o sh q a q ism la rid a g ig a
q a ra g a n d a an ch a p ast e le k tr q a rsh ilig in i t a ’m in ly d i.
Ju d a k o Lplab
fe n n e n tla r a y n an q u y m a d isk la rd a y o k i u la rg a
y a q in b o ‘lgan jo y la rd a
b o ‘ladi. B ir m u sk u l to la sid a n b o sh q a sig a q o ‘z g ‘alish e le k trik yoki
x im iy a v iy y o ‘l b ilan n e k su sla r o rq ali b e rilad i.
I 1-rasm . J ism o n iy ta rb iy a b ila n s h u g ‘u lla n a d ig a n (I) va
sh u g 'u lla n m a y d ig a n (II) o d a m la rn in g y u rag i.
Y u ra k d a g lik o g e n g a b o y b o ‘lgan P u rk in y e to la la rid a n tash k il to p g an
a tip ik m u sk u l to 'q im a s i h a m m a v ju d b o ‘lib n erv h u ja y ra la ri v a u la m in g
u sim ta la rid a n ta sh k il to p g an q o ‘z g ‘alish n i o Ltk a z u v c h i tiz im n i h o sil q iladi.
Bu tiz im g a , m a rk a z g a in tilu v ch i n erv im p u lslari tu sh ib u sh b u o rg a n izm n i
y a sh a sh sh a ro itig a m o s h o ld a u n in g fa o liy a tin i b o sh q a ra d i. B u tizim
y u q o rig i k o v a k v e n a la rn in g q u y ilish jo y id a g i sin u so a tria l yoki K e y t-F le k
tu g u n i, jo y la s h g a n jo y d a jo y la s h g a n . S hu jo y d a n bu tiz im ik k ita sh o x b ila n
ta rm o q la n ib b iri p a stk i k o v a k v e n a la rn i q u y ilish jo y ig a , b o sh q a si e sa o 'n g
b o ‘lm a c h a
d e v o rla ri
b o 'y la b
y o ‘n a lg a n
b o ‘lib,
a trio v e n trik u ly a rli
c h e g a ra n m g y u q o ris id a atip ik m u sk u l t o ‘q im a la ri va nerv7 h u ja y ra la rn i
y ig 'ilis h i jo y id a ta m o m b o ‘ladi. A s h o f-T a v a r tu g u n i y o k i a trio v e k trik u ly a r
tu g u n in i h o sil q ila d i. U n d a n q o rin c h a la r o ra sid a g i d e v o rg a y o ‘g ‘on
m u sk u lli b o g ‘-G is b o g ‘i tu sh a d i, q a y sik i, fib ro zli h a lq a h o sil q ilad i h a m d a
shu y e m in g o ‘zid a b o ‘lin ib y u ra k n in g h a r b ir q o rin c h a si u ch u n o 'n g va
ch ap sh o x la m i h o sil qilad i. H ar b ir b o g 'd a n shu y e rd a a lo h id a in g ich k a
sh o x c h a la rg a ta rm o q la n a d i va atip ik m u sk u lli to la la rg a a y la n a d ila r va ular
q o rin c h a la r e n d o k a rd in in g ta g id a ta m o m b o ‘ladi. S h u n d a y qilib G is
b o g ‘lari b o ‘lm a c h a la rd a q o rin c h a la rg a q o ‘z g ‘alish n i o 'tk a z a d i. T ip ik
m u sk u l to la la rid a n o ‘ta y o tg a n q o ‘z g ‘alish tezlig i P u rk in y e to la la rid a g id a n
a n c h a p ast, bu esa b ir m u sk u l to la sid a n ik l .n c h isig a o 4 a y o tg a n q o ‘z g ‘alish
te z lig in in g ta rq a lish ig a n isb a ta n q o rin c h a la r k u c h id a n d e y a rlik 30% ga
8S
o rtiq d ir. P u rik n y e to la la ri v a y u ra k n in g tipik m u sk u lla ri o ra sid a n o 'tu v c h i
h u ja y ra la r b o ‘lib u lard a q o ‘z g ‘alishni o ‘tk a z ish te z lig i se k in la sh a d i.
S o g 'lo m v o y a g a y e tg a n e rk a k lard a y u ra k n i
hajm i 7 0 0 -8 0 0 m l.g a
te n g b o 'ls a , a y o lla rd a - 6 0 0 m l.g a tengdir.
Y u rak y u q o ri ta ra q q iy etg an issiq q o n li h a y v o n la rd a m u sk u lla rd a n
tu z ilg a n ichi k o v a k y a h lit o rg an b o ‘lib, t o ‘rtta k a m e ra d a n : ik k ita y u ra k
b o i m a s i va ik k ita q o rin c h a d a n ta sh k il to p g an . T o m irla r b o 'v la b q o n n in g
tu x to v siz h a ra k a t q ilish i y u ra k n in g fao liy ati va to m irla m in g x u su siy a tig a
b o g 'liq . Y u ra k n in g c h a p va o ‘ng q ism lari tu ta sh tu siq b ilan ajra lg a n y u rak
b o 'lm a la ri
b ila n
q o rin c h a la r,
o 'rta s id a
ta b a q a li
k la p a n la r
b ilan
t a ’m in la n g a n a trio v e n trik u ly a r te sh ik c h a la r bor, ch ap a trio v e n trik u ly a r
te sh ik c h a d a ikki ta b a q a li, o £n g a trio v e n trik u ly a r te sh ik c h a d a uch tab aq ali
k la p a n la r b o 'la d i. B u ta b a q a li k la p a n la r q o rin c h a to m o n ig a o ch ilad i
q o rin c h a la r to m o n id a n u sh lab tu ra d ig a n p a y ip c h a la r k la p a n la rn i y urak
b o ‘lm alari to m o n ig a o c h ilish ig a y o ‘l q o ‘y m a y d i. C h a p q o rin c h a d a n ao rta,
o ‘ng
q o rin c h a d a n
o ‘p k a
arte riy a si
b o sh la n a d i.
B u
to m irla m in g
q o rin c h a la rd a n ch iq ish jo y id a c h o ‘n ta k c h a la r sh a k lin i e sla ta d ig a n y arim
o y sim o n u c h ta k la p a n jo y la s h g a n , b u k la p a n la r to m irla r to m o n ig a och ilad i.
| 