V-BOB. KAPILLYARLAR FIZIOLOGIYASI
Qon bilan to‘qimalar o ‘rtasidagi moddalar almashinuvi kapillyarlar
devori orqali sodir bo'ladi. Binobarin, kapillyarlar yurak-qon tomirlar
tizimining
katta
ahamiyatga
ega bo‘lgan
qismidir.
Kapillyarlar
devorlarining turli-tuman moddalami o ‘tkaza olishi, ularda qonning juda
sekin oqishi, kapillyar umumiy yuzasining haddan tashqari katta bo‘lishi,
qon bilan to‘qimalar o ‘rtasida moddalar almashinuvini belgilaydigan
muhim
omillardandir.
Kapillyarlaming
arterial
qismida
qonning
gidrostatik bosimi simob ustuni hisobida 30-40 mm ga teng bo‘lib,
qonning onkotik bosimidan 5-10mm balanddir. Bosimlaming bu tafovuti
plazmada erigan turli moddalar - glyukoza, aminokislotalar, tuzlar va
boshqalaming qondan suv bilan birga to ‘qima oraliq bo‘shliqlariga
o ‘tishini ta’minlydi.
Qon kapillyarlaming arterial qismidan vena qismiga oqib o ‘ta turib,
gidrostatik bosimning m a’lum qismini qarshiliklami yengish uchun
sarflaydi. Oqibatda kapillyarlaming vena qismida qonning gidrostatik
bosimi simob ustuni hisobida qariyb 15 mm ga tenglashib qoladi. Ayni
116
vaqtda qonning onkotik bosimi gidrostatik bosimidan 5-10 mm baland
bo‘ladi. Bu esa tegishli moddalaming, metabolitlaming to‘qima oraliq
suyuqligidan qonga shimilib o ‘tishini ta’minlydi. Ana shu qonuniyatlar
asosida kapillyarlarda qon bilan to‘qimalar orasida moddalar almashinuvi
sodir bo‘ladi.
Turli organlarda kapillyarlaming miqdori, shakli va hajmi har xil.
Moddalar almashinuvi tez kechadigan, faol ishlaydigan organlarda
kapillyarlaming miqdori, moddalar almashinuvi sustroq kechadigan bir
muncha osoyishta holda turadigan organlardagiga qaraganda bir necha
barovar ko‘proqdir.
Organning qon bilan ta’minlanish darajasi, vaqt birligida shu
organdan oqib o ‘tadigan qon miqdori uning faollik darajasiga, undagi
kapillyarlaming miqdori va bulaming faollik darajasiga chambarchas
bog‘liq. Bir minutda turli organlardan oqib o ‘tadigan qon miqdori, 100 gr
vazniga nisbatan hisoblanganda, quyidagicha:
qalqonsimon bezda-560, buyraklarda-420, jigarda-150, yurak(toj
tomirlari orqali)-85, ichaklarda-50, miyada-65, taloqda-70 va m e’dada-
35ml va hakozo. Organ nisbatan tinch, osoyishta turganida undagi
kapillyarlaming bir qismi yopiq, bo‘ladi, faol ishlayotganida esa yopiq
kapillyarlar ochilib, faol kapillyarlar ko‘payadi va organning qon bilan
ta’minlanishi kuchayadi. Demak, organ qanchalik faol ishlasa, uning qon
bilan ta’minlanishi ham shuncha yaxshilanaveradi. Kapillyarlaming
funksional holatiga harorat, pH- ko‘rsatkichi, sut kislotasi, gistamin,
atsetilxolin, gormonlar zararli moddalar va boshqa bir qator omillar ta’sir
ko‘rsatadi. Kapillyarlar devorining moddalami o ‘tkazish qobiliyati ham bir
qator omillar ta’sirida ozgarib turadi; gialuron kislota, qondagi kislorod
miqdori, kalsiy ionlari va boshqalar shular jumlasidandir. Organ faol
ishlayotganida, maxalliy ta’sir kursatish bilan, tomirlami kengaytiradigan
almashinuv mahsulotlari-gistamin, atsetilxolin, sut, komur kislotasi va
boshqalar hosil bo‘ladi.
Faol
ishlayotgan organda tomirlaming
kengayishiga bu moddalardan tashqari nerv tizimining reflektor reaksiyasi
ham ta’sir ko‘rsatadi. Natijada organga kelayotgan qon miqdori keskin
oshadi.
Har xil turga mansub hayvonlar organizmidagi kapillyarlar soni
turlichadir. Chunonchi, ko‘ndalang kesimi 1mm2 muskulga nisbatan hisob
qilinadigan bo‘lsa, otlarda-1400, itlarda-2600, dengiz cho‘chqalarida-
4000 tagacha kapillyar bor. Alohida olingan har bir kapillyarlaming
uzunligi o ‘rtacha 0,5 mm atrofida bo‘lib, tegishli miqdordagi qon undan
lsek. davomida oqib o‘tadi.
117
|
