so‘ng kapillyarlarga tarmoqlanib kapillyarlar to‘rini,
Malpigiy koptok-
chasini hosil qiladi. Koptokchani hosil qilgan kapillyarlar o ‘zaro birikib,
yana arteriola hosil qiladi, bu arteriola kapsuladan chiqib, sal nariroqda,
birinchi va ikkinchi burama kanalchalarning oldida yana kapillyarlarga
tarmoqlanadi va oqibatda kanalchalami qon bilan ta’minlydi. So‘ngra
venalarga aylanib, buyrak venasiga quyiladi. Baumen- Seimonovekoya
kapsulasiga kirayotgan arteriola diametri undan chiqayotgan arteriola
diametriga
qaraganda kattaroq, shu sabli Malpigiy koptokchasidagi
kapillyarda qon bosimi baland (90mm simob ustuni atrofida).
Miyada qon aylanishi.. Miyaning nerv hujayralari,boshqa a ’zolar va
to‘qimalaming hujayralariga nisbatan,kislorod taqchilligiga juda sezuv-
chan.Mushuklar miyasiga kelayotgan qonni 20 s davomida tuxtatish,
ulaming bosh miya yarim sharlari pustlog‘idagi elektr potensiallarini
ritmik o ‘zgarishini deyarlik to ‘liq yo‘qolishini chaqiradi.Miyaga 5
daqiqa
davomida qon kelishini to‘xtatilishi nerv hujayralarini o‘limga olib keladi.
Miya to‘qimalari villiziyev doirasi arteriyalaridan qon tushuvchi, miyaning
yumshoq pustlog‘idan radial holda chiquvchi arteriyalardan oladi.
Miyaning arteriya va venalarida anastomozlar yo‘q,barcha kapillyarlar
doimo ochiq.Miyadan chiqib ketuvchi qon,miyaning qattiq pardasida
sinuslar hosil qiluvchi venalarga qo‘yiladi. Shu sababdan uning tomirlari
bo‘ylab qon doimo bir m e’yorda oqib turadi. Miyaga haddan tashqari ko‘p
qon kelishi uchun sharoit yo‘q. Chunki u kalla suyagini ichida joylashgan
bo‘lib, o ‘zining hajmini deyarli o ‘zgartira olmaydi.
Yurakda qon aylanishi. Yurak muskulaturasi qonni aortadan chiqa-
digan ikkita toj-koronar tomirlardan oladi.
Bu tomirlar yurak muskula-
turasida kichikroq arteriyalarga, ular esa kapillyarlarga tarmoqlanadi.
Kapillyarlar yurakda behisob anostomozlar hosil qilgan. Qon toj tomir-
larga, boshqa tomirlardagiga qarshi o‘laroq, yurak ishining diastola
bosqichida o ‘tadi. Organizm tinch turganda yurak muskulaturasi chap
qorincha sistolik hajmining 5-10% qonini oladi. Jismoniy ish paytida bu
miqdor keskin ko‘payadi. Yurak muskulaturasiga o ‘tadigan qonning 90%
yaqin qismi chap toj tomirlar bo‘ylab chap qorincha muskulaturasiga
oqadi. Oqib chiqadigan venoz qonning taxminan 75-90% yaqin qismi o ‘ng
bo'lm aga quyiluvchi
toj sinusga o ‘tadi. Bo‘lmalararo to ‘siq va o ‘ng
bo‘lma miokardidan keluvchi venoz qonning
asosiy qismi Tebeziy
tomirlari orqali o‘ng qorinchaga quyiladi. Yurakning toj tomirlari simpatik
nerv va adrenalin ta’sirida kengayib adashgan nerv, gistamin, atsetilxolin
ta ’sirida torayadi.
123
Qon aylanishida taloqning ishtiroki. Taloq qon aylanishida muhim
vazifalami bajaradi. Taloq pulpasiga kelgan arteriyalar kapillyarlarga
tarmoqlanmaydi, ulaming uchi xaltasimon kengayib tugaydi. Qon
arteriyaning ana shu kengaygan uchlaridagi
teshikchalar orqali pulpaga
chiqariladi va u yerdan vena sinuslariga, sinuslardan esa venalarga
o‘tkaziladi. Sinus bilan vena o‘rtasida sfinkter bor, bu sfinkter
qisqarganida qon sinusda qamalib qoladi. Taloq shu tariqa o ‘ziga xos
tuzilganligi sababli, organizmdagi qonning sezilarli (16% gacha) miqdorini
o‘ziga sig‘diradi. Demak, u organizmning eng muhim qon saqlovchi
zahiralardan rezervuarlaridan biridir. Taloqning yaxshi rivojlangan silliq
muskulaturasi bor, u qisqarganda, qon taloqdan
umumiy qon aylanish
tizimiga, tomirlarga chiqariladi, simpatik nerv qo‘zg‘alishi va adrenalin
ta ’siri taloqning qisqarishiga sabab bo‘ladi. Taloq muskulaturasining
qisqarishini bosh miya yarim sharlarining po‘stlog‘i nazorat qilib turishi
K.M.Bikov laboratoriyasida isbotlangan.
