11-MAVZU. QON TOMIR TIZIMI FIZIOLOGIYASI
REJA:
1.Qon oqishining fizik qonuniyati.
2. Arteriya qon bosim va arteriya pulьs.
3. Arteriyalarda qon oqish tezligi.
4. Kapillyarlarda qonning xarakatlanishi.
5. Venalarda qonning xarakati.
6. Qonning tomirlarda xarakatlanishining boshqarilishi.
7. Limfa tomirlar sistemasi.
Tayanch iboralar:
katta qon aylanish doirasi, kichik qon aylanish doirasi,
arteriya bosim, arteriya puls, puls bosim, limfa.
Qon oqishining fizik qonuniyati.
Yurak qon
tomir sistemasining funktsianal sinflanishi.
Yurak
qon tomir
sistemasini funktsional sinflashni bosimlar farqiga qarab bo’lingan.
Yukori bosimli
va
past bosimli
sohalar. Yuqori bosimli sohalarga: chap qorincha, yirik arteriyalar,
o’rta va kichik diametrli arteriyalar, arteriolalar. Past bosimli sohalarga - qolgan
qismlar (kapillyarlardan to chap bo’lmachagacha) kiradi.
Shved fiziologi B.Folkov ketma-ket ulangan
qismlarni quyidagicha
sinflaydi.
1. Yurak-nasos vazifasini bajarib, qonni tomirlarga ritmik ravishda xaydab
beradi. Bosim sistolada 120 mm sm ust, diastolada esa 0 ga teng bo’ladi.
2. Elastik tipdagi tomirlar- katta qon aylanish
doirasida aorta va yirik
arteriyalar, kichik qon aylanish doirasida o’pka arteriyasi va uning tarmoqlari
kiradi. Kompressor kamera ham deb ataladi. Bu tomirlar elastik tolalardan tashkil
topgan bo’lib, qon tomirlarda qonning uzluksiz harakatini, hamda diastola vaqtida
bosimni pasayib ketmasligini ta’minlaydi. Bu qismlarda bosim 120/80 ga teng.
3. Yuqori qarshilikka ega tomirlar
(rezistiv tomirlar)
prekapillyar va
postkapillyar tomirlar kiradi (arteriola va venulalar). Bu tomirlarda
muskul qavati
yaxshi rivojlangan. Bosim 30-60 mm sm ust teng. Qon tomirdagi bosimning
sistolik va diastolik to’lqini yo’qoladi
4. Prekapillyar-jo’mrak tipidagi tomirlar (sfinkterli tomirlar)-mayda
arteriolalar kirib, umumiy qon aylanishiga qarshilik ko’rsatadi. Silliq muskul
tolalarining qisqarishi tomirlar teshigini to’sib, bo’shashganda esa ochib qo’yib,
kapillyarlarda qon oqishini va moddalar almashinuvini boshqaradi.
5. Almashinuv tomirlar-xakikiy kapillyarlar. Bu yerda qon to’qimalar
bilan
yaqinlashadi. Shu yerda yurak qon tomir sistemasi o’zining vazifasini bajaradi.
Yaьni to’qima va qon orasida gazlar va moddalar almashinuvi sodir bo’ladi.
6. Shuntlovchi tomirlar (arterio-venoz anastamozlar)-ayrim to’qimalarda
yo’q bo’lib, qon arterial tomirlardan venoz tomirlarga kapilyarlarga tarmoqlanmay
o’tadi.
7. Sig’imli tomirlarga-venalar kiradi. Cho’ziluvchanlik hossasiga ega bo’lib,
70-80 % qon tipidagi tomirlarda bo’ladi.
Ammo bu sinflanishi ayrim terminologik va ma’no jihatidan
kamchiliklardan holi emas. Masalan «rezistiv» va «sig’im» tipidagi tomirlar
tushunchalari. Arteriolalar ham venulalar ham qarshilik ko’rsatadi. Sig’im tipidagi
tomirlar–arterial va venoz sistemada ma’lum miqdorda qon bo’ladi.
Ayrim
mualliflar bunga barcha venoz sistemasini kiritsa, ayrimlari venula va kichik
venalarni kiritadilar. «Prekapilyar» jo’mrak tipidagi
tomirlar degan ibora ham
unchalik o’rinli qo’llanilmagan. Venoz tomirlarda ham silliq muskulli jo’mrak
vazifasini bajaruvchi tolalar bor. Limfa sistemasi to’g’risida umuman
to’xtanilmagan.
Yuqoridagi muloxazalarni hisobga olib B.I.Tkachenko yurak-qon tomir
sistemasi qismlarini funktsional sinflanishni boshqacha taklif qildi:
1. Bosim generatori va qonni
