11-mavzu. Qon tomir tizimi fiziologiyasi reja: Qon oqishining fizik qonuniyati. Arteriya qon bosim va arteriya pulьs

Gidrodinimika qonunlariga ko’ra har qanday nay orqali o’tayotgan suyuqlik 
xajmini (Q), nayning boshlanishidagi (R
1
), oxiridagi (R
2
) bosimlar farqiga to’g’ri 
proportsional bo’lib, quyidagi qarshilikka (R) teskari proportsionaldir.
P
1
-P
2
Q= --------
R 
Agar bu tenglamani inson qon tomir sistemasiga qo’llansa, ya’ni tomirlar 
oxirida, kovak venalar sohasida nolga teng. Bu xolda tenglamani quyidagicha 
ifodalalash mumkin:
R 
Q = ---- 
R
bu yerda: Q - bir minutda yurakdan xaydalib chiqqan qon miqdori, R-
aortadagi o’rtacha bosim, R-tomirlarni ko’rsatadigan qarshiligi. Bu tenglamadan 
kelib chiqadigon: R=Q-R ya’ni aortadagi bosim (R) yurakdan bir minut davomida 
otilib chiqayotgan qon xajmiga(Q) va periferik qarshilikka (R) to’g’ri 
proportsional. Bu ikki ko’rsatkichni bilgan xolda umumiy periferik qarshilikni 
aniqlash mumkin. Tomirlarning periferik qarshiliklari, har bir tomirning 
qarshiliklari yig’indisiga teng. Tomirlarni nayga qiyos qilib, uning qarshiligini 
(R)Puazeyl formulasi yordamida aniqlash mumkin: 
4
8
Пr
l
R


bu yerda: L-nayning uzunligi, η-naydan oqib o’tayotgan suyuqlik 
qovushqoqligi, π-o’zgarmas kattalik (3,14) aylanani diametrga nisbati, r-nayning 
radiusi. 
Tomirlar sistemasi juda ko’plab naylardan iborat bo’lib, ularni bir biri bilan 
ulansa, summar qarshiligi, har bir nayning qarshiliklari yig’indisiga teng: 
R=R
1
+R
2
+R
3
+…+R
4
Tomirlarni parallel ulab chiqilganda ularning qarshiliklari yig’indisini 
quyidagi formula bilan hisoblash mumkin:
1 
R= ------------------------------- 
1
/R
1
+1
/R
2
+1
/R
3
+
…+
1
/R
4
Bu formula yordamida tomirlarning qarshiligini aniqlash mumkin emas, 
chunki tomirlar diametri muskullarning qisqarishi hisobiga o’zgaruvchan. Qonning 
qovushqokligi ham doimiy emas; masalan qon diametri 1 mm dan kichik 
tomirlardan o’tayotgan bo’lsa, uning qovushqoqligi ozayadi. Chunki tomirdan qon 
o’tayotganda uning markazida shaklli elementlar joylashgan bo’ladi. 
Tomirlar sistemasining deyarli barcha qismlarida qon oqimi laminar 
harakatga ega. Tomirlarga parallel holda qon qavat-qavat bo’lib joylashib 

harakatlanadi. Bunda tomir devorlariga yaqin joydagilari deyarli harakatlanmaydi, 
unga nisbatan, ikkinchi qavati unga nisbatan uchinchi qavati va x,k, shaklli 
elementlari markazda tezroq harakatlanadilar, plazma esa tomir devoriga yaqin 
harakatlanadi. Qon oqish tezligi qon tomirlarida turlicha: aortada 40 sm/sek, 
arteriyalarda-40 dan 10 gacha, arteriolalarda 10 dan 0,1 gacha, kapilyarlarda 0,1 
dan kam, venulalarda 0,3 dan kam, venada 0,3-5 kovak venul 5-20 sm/sek. 
Tomirlarda laminar oqimdan tashqari yana turbulent (girdobli) oqim ham 
mavjud. Turbulent oqim arteriyalarni toraygan joylarida, hamda o’tkir burilgan 
joylarida uchraydi.
Gemodinamikaning asosiy ko’rsatkichlari bo’lib: xajm tezligi qonni aylanib 
chiqish vaqti va tomirlarning har xil qismlarida bosimlar farqi hisoblanadi. 
Qonning xajm tezligi-bir minutda aorta yoki kovak venalar orqali va o’pka 
arteriyasi yoki o’pka venalari orqali o’tgan qon xajmi bir xil. Yurakdan 
chiqayotgan qon miqdori unga kelayotgan qon miqdoriga teng. 
Qon oqishining chiziqli tezligi. 
Chiziqli tezlik qon zarralarining tomirda 
siljish tezligini ifodalaydi va mm/sek larda (sm) (sek) o’lchanadi. 
CHiziqli tezlik (V) xajmi tezligining (Q) qon tomir ko’ndalang kesimi 
umumiy yuzasiga bo’linganiga teng:
2
Пr
Q
V

Bu formula yordamida topilgan tezlik-o’rtacha tezlikdir. Oqimning
markazida chizikli tezlik maksimal, tomir devori ishkalanishi kuchli bo’lganligi 
uchun minimaldir. Aortada 50-70 sm/sek. Kapillyarlarda -0,05 sm/sek. 
Arteriyalarda 20-40 sm/sek, arteriolada -0,5 sm/sek. Venalarda chiziqli tezlik yana 
ortardi 25-30 sm/sek.
Qonni aylanib chiqish vaqti. 
Qon zarralarini katta va kichik qon aylanish 
doirasini aylanib o’tishi uchun zarur bo’lgan vaqtga 
qonni aylanib chikish vaqti
deb ataladi. Issiq qonli hayvonlarda 27 sistolani tashkil qiladi. Agar odam yuragi
minutiga 70-75 marta qisqarganda qon butun gavdani 20-23 sekundda aylanib 
chiqadi. Lekin shuni unitmaslik kerakki qon tomiri o’qi bo’ylab oqish tezligi uning 
devori oldidagi tezlikka qaraganda yuqoriroq. Qon tomirlarining devorlari ham 
turlicha, bundan tashqari ularning uzunligi ham har xil. Demak, qonning hammasi 
gavdaning barcha qon tomirlarini shunday tezlik bilan aylanib chiqavermaydi. 
Qolaversa ma’lum miqdordagi qon qon depolarida ham bo’ladi.

Download 284,13 Kb.