|
Qonning tomirlarda xarakatlanishining boshqarilishiBog'liq 11-мавзу маърузаQonning tomirlarda xarakatlanishining boshqarilishi.
Xar bir xujayra, to’qima va a’zoni kislorod va ozuqa moddalarga extiyoji
ularni almashunuv jarayonlarga mos kelishi kerak. Bu extiyojlarni qondirish uchun
to’qima vaqt birli -gida aniq miqdorda qon bilan ta’minlanishi kerak. Aniq
miqdordagi qonni yetkazib berish uchun arterial qon bosimi darajasi doimiy ushlab
turilishi va kelayotgan qon uzliksiz ravishda barcha a’zo va to’qimalar o’rtasida
ularni extiyojlaridan kelib chiqib taqsimla –nishi lozim. AB doimiyligi sistolik
bosimni tomirlarni umumiy periferik qarshiligiga mos kelishi orqali ta’minlanadi.
Tomirlarni innervatsiyalanishi.
Arteriya va arteriollarni torayishida simpatik
nerv tolalarini ishtirok etishini Valter (1842) baqalarda tajribada birinchi bo’lib
aniqlagan, keyinchalik Bernard quyonlarni qulog’ida tajribada ko’rgan. Qorin
bo’shlig’i a’zolarini qon tomirlarni toraytiruvchi simpatik tolalar ichki nerv
tarkibida bo’ladi. Bu nervlar kesib tashlansa qorin bo’shlig’i a’zolarini arteriya va
arteriolalari kengayganligi sababli ulardan qonni oqishi ortadi. Nerv sistema -
sining parasimpatik bo’limiga qarashli bir nechta tolalarni ta’sirlaganda qon
tomirlarni kengayishi vazodilitatsiya kuzatildi.
Ayrim a’zolarda, masalan skelet muskullarida simpatik nervlarni ta’sirlash
arteriya va arteriolalarni kengaytiradi. Bu nervlar tarkibida vazokonstriktirlar bilan
birga vazodilitatorlar xam bo’ladi.
Qon tomirlarni xarakatlantiruvchi markaz.
1871 yili rus olimi V.F.
Ovsyannikov tomonidan arteriya tomirlarini qisqartiruvchi markaz uzunchoq
miyada joylashganligi aniqlangan. Keyingi o’tkazilgan tajribalarda bu markaz
uzunchoq miyadagi 4 qorincha tubida joylashganligi va ikki pressor va depressor
qismlardan iboratligi aniqlangan. Aniqlanishicha,tomirlarni xarakatlantiruvchi
markazni depressor bo’limi, qon tomirlarni kengaytirib, pressor bo’limni tonusini
pasaytiradi, arteriya va arteriolalarni torayti radi. Tananing ayrim qismlarini qon
tomirlarini tonusini boshqarishda orqa miya xam ishtirok etadi. Shunday qilib, orqa
va uzunchoq miyalardagi tomirlar xolatiga ta’sir qiluvchi markazlardan tashqari,
oraliq va bosh miya yarim sharlaridagi markazlarni ishtiroki xam aniqlangan.
Tomirlar tonusini reflektor boshqarish.
Arteriya va arteriolalar doimo
ma’lum darajada qisqargan xolatda bo’ladi. Bu tomirlarni xaraktlantiruvchi
markazni tonusiga bog’liq. Bu markazni tonusi periferik retseptorlardan kelayotgan
afferent signallarga bog’liq, ayniqsa tomir tizimini ayrim joylaridagi
retseptorlarnidan kelayotgan impulslar va markazga bevosita ta’sir qilayotgan
gumoral moddalarni axamiyati katta. Tomir tizimida joylashgan refleks chiqarivchi
joylarni
reflekogen zonalar
deyiladi. Aorta ravog’i va uyqu arteriyalarini bo’lingan
joyi muxim zonalar xisoblanadi.
Aorta ravog’ida joylashgan retseptorlar aorta nervining markazga intiluvchi
tolalarning uchlari xisoblanib, ularni markaziy qismlari elektr toki bilan
qo’zg’atilsa refleks yo’li bilan adashgan nervni markazini tonusi ortadi va
tomirlarni toraytiruvchi makazni tonusini pasayishi natijasida arteriya bosim
pastlaydi. Shu sababli bu nervni depressor nerv deb atalgan. Sinokarotid nerv
tarkibida markazga intiluvchi tolalarni retseptorlari karoid sinusida joylashgan.
Karotid sinusiga maxsus kanyula orqali qon yuborilib bosim ortirilsa tana
tomirlarida arteriya bosim pastlashi kuzatiladi. AB pastlashi uyqi arteriyalari
devorlarini cho’zilishi karotid sinus retseptorlarini qo’zg’atib, refleks orqali
tomirlarni toraytiruvchi markazni tonusini pastlatadi vaadashgan nerv markazini
tonusini ortiradi. Qon bosimini refleks orqali boshqarish xemoretseptorlar
yordamida amalga oshirish mumkin. Ularni qonni tarkibidagi kimyoviy moddalar
qo’zg’atadilar. Bunday retseptorlar aorta va karotid tanachalarida bo’ladi.
Xemoretseptorlar qonda karbonat angidridni ortishi va kislorodni yetishmasligiga
sezgir bo’ladi. Bu retseptorlardan impulьslar tomirlarni xarakatlantiruvchi
markazga borib uni tonusini ortiradi. Natijada qon tomirlar torayib bosim ortadi.
Shunday qilib aorta va uyqu arteriyalardagi xemoretseptorlar qo’zg’alib tomirlarda
pressor reflekslarni chiqarsa, mexanaretseptorlarni qo’zg’alishi esa depressor
reflekslarni keltirib chiqaradi.
Qon tomirlar tonusini postloq orqali boshqarish.
Tomirlarga postloqni
ta’sirini postloqni ayrim qismlariga ta’sir etish orqali aniqlangan. Odamda
tomirlarga postloqni ta’sirini pletizmografiya usulida o’rganilgan. Agar terini
sovitish yoki isitishni boshqa bir signal bilan birga olib borilsa, bir necha marta
takrorlangandan keyin indifferent signalni o’zi tomirni reaktsiyasini keltirib
chiqaradi. Bunda yot signalga tomirlarni reaktsiyasi shartli refleks yo’li bilan
amalga oshdi. Bosh miya katta yarim sharlari postlog’ini yurak qon tomir tizimiga
ta’sirini sportchilarni musobaqadan oldin qon bosimini ko’tarilishi va yurak
urishlar sonini ortishidan xam ko’rish mumkin.
Tomirlarga gumoral ta’sir etish.
Gumoral moddalarning ayrimlari qon
tomirlarni toraytirsa boqalari kegaytiradi. Tomir larni toraytiruvchi adrenalin ,
noradrenalin va vazopressin kiradi. Ularni juda oz miqdordagisi xam tomiralga
ta’sir etadi. Qon tomirlarni toraytiruvchi moddalarga serotonin xam kiradi.
Buyraklarda xosil bo’ladigan renin tomirlarni aloxida toraytiruvchi omil
xisoblanadi.
Renin o’zi qon tomirlarni toraytirmaydi. U angiotenzinogenni angiotenzin–1
aylantiradi. Angiotenzin-1 faolligi uncha kuchli emas. Shu sababli unga ferment
ta’sir etib faolligi kuchli angiotenzin-2 aylantiradi. Buyraklardan normada oz
miqdorda renin xosil bo’lib turadi. Qandaydir sababga ko’ra AB pastlasa
ajralayotgan reninning imqdori ko’payadi.
Tomirlarni kengaytiruvchi moddalar.
Buyraklarni miya qismida tomirlarni
kengaytiruvchi modda medullin xosil bo’ladi. Xozirgi vaqtda tananing ko’p
to’qimalarida tomirlarni kengaytiruvchi moddalar – prosto -glandinlar xosil
bo’ladi.
Jag’ osti va oshqozon osti bezidan tomirlarni faol kengaytiradigan polipeptid
bradikinin olingan. U arteriyalarni silliq tolali muskul larni bo’shashtirib AB
pastlatadi. Atsetilxolin xam tomirlarni kengaytiradi. U qonda tez parchalanganligi
sababli tomirlarga ta’siri faqat maxalliy bo’ladi. tomirlarni kengaytiruvchi
moddalarga gistamin xam kiradi. Gistamin oshqozon va ichaklarni shilliq
pardasida xosil bo’ladi, arteriolalarni kengaytirib kapillyalarni qon bilan to’lishini
ortiradi.
|
| |
