Nazorat savollari:
1. Qаndаy rudаlаr uchun siаnlаsh jаrаyonini qoʻllаsh mumkin?
2. Qаndаy rudаlаr qаysаr rudаlаr dеb аtаlаdi?
3. Nimа uchun sulfidli rudаlаr qаysаr rudаlаr turigа kirаdi?
4. Nimа uchun koʻmirli, surmаli rudаlаr qаysаr rudаlаr turigа kirаdi?
5. Qаysаr rudаlаr qаndаy usul bilаn qаytа ishlаnаdi?
6. Оltin sаqlоvchi sulfidli rudаlаr оksidlоvchi kuydirish nаtijаsidа
nimаgа аylаnаdilаr?
7. Оksidlоvchi kuydirish koʻrsаtkichlаrigа qаysi pаrаmеtrlаr tа’sir
qilаdi?
8. Оksidlоvchi-хlоrlоvchi kuydirish qаndаy mаqsаddа oʻtkаzilаdi?
9. Аvtоklаvdа tаnlаb eritish оltin sаqlоvchi sulfidli rudаlаrni qаytа
ishlаshning qаndаy usuli hisоblаnаdi?
10. Bаktеriаl tаnlаb eritishning mоhiyati nimаdа?
11. Bаktеriаl tаnlаb eritishdа qаndаy bаktеriyalаr qoʻllаnilаdi?
17-BОB. OLTIN VA KUMUSHNI AFFINAJLASH
Oltin va kumushning bir-biridan ajratilishi va uni toza holda olinishi
affinaj usulida olib boriladi. Oltin va kumushning affinajining bir nechta
usullari mavjud. Shulardan keng tarqalgani xlorli, kislotali va elektrolitik
usullardir.
Affinaj jarayoni maxsus affinaj zavodalarida olib boriladi. Zavodga
keladigan xom-ashyo sifatidagi oltin asosan oltin - ruxli choʻkmalarni
eritishdan olingan mahsulot koʻrinishida, amalgamani bug’latish natijasida
olingan xomaki oltin koʻrinishida, tiomochevina eritmalaridan olingan katod
holidagi xomaki oltin koʻrinishida boʻladi. Aytib oʻtilgan mahsulotlar
murakkab kimyoviy tarkibga ega boʻlib, oltin va kumushdan tashqari mis,
qoʻrg’oshin, simob, mishyak, surma va vismut kabi qoʻshimcha metallarni
oʻzida saqlaydi.
244
Ayrim hollarda sezilarli darajada platinoid metallari ham boʻlishi
mumkin. Zavodga keltirilgan xom-ashyo birinchi oʻrinda tarkibidagi oltinning
miqdori bir xil boʻlishi uchun eritiladi. Bu jarayon grafit tigelli elektr induksion
pechlarda olib boriladi. Yirik zavodlarda quvvati 100 kVt, tigel sig’imi 280 kg
boʻlgan pechlar ishlatiladi.
Eritish jarayonida nodir metallarning toshqol bilan keraksiz sarf
boʻlishining oldini olish uchun eritish jarayoni toshqol qavat ostida olib
boriladi. Flyus sifatida soda va bura (1,5-3 % yuklanadigan metall massasiga
nisbatan) qoʻshiladi. Eritish jarayoni oltin kumushli qotishma olish uchun
1150-1200
0
C da, kumush uchun esa 1040-1060
0
Cda olib boriladi. Qotishma
eritilganidan keyin xlorli affinajga yuborilsa quyma holida, agar elektrolitik
affinajlashga yuborilsa anod holida quyiladi.
2. Xlorli affinaj.
Xlorli affinajlash jarayoni oltinga nisbatan kumush va boshqa metallar
xlor gazi bilan oson ta'sirlashib oksidlanishiga asoslangan. Jarayonning
mohiyati shundan iboratki xlor birinchi oʻrinda qoʻshimcha metallar bilan
keyin esa kumush bilan, oxirida esa oltin va platinoid metallar bilan
ta'sirlashadi. Hosil boʻlgan xlorli birikmalar metall holidagi oltinga aralashib
ketmaydi va zichligi kichik boʻlgani uchun erigan metall yuzasiga chiqadi.
Xloridlarning bir qismi gaz holida uchib ketadi.
Xlorli affinajlash jarayoni JARda keng qoʻllaniladi. Affinaj jarayoniga
keladigan metall tarkibida 88-90% Au va 7-11% Ag boʻladi. Asosiy
qoʻshimcha metallar bu – mis, qoʻrg’oshin, temir, ruxlardir.
Jarayon grafit tigelli, qorun futerofkali induksion elektr pechlarida olib
boriladi. Eritishdan oʻtgan qora metall quyma shaklida sig’imi 500kg boʻlgan
tigelga quyib olinadi. Toshqol hosil qilish uchun pechga oz miqdorda bura,
kvars va natriy xlor aralashmasi yuklanadi. Ingichka toshqol qatlamining hosil
boʻlishi metallarning uchuvchanligini pasaytiradi va tigel devorlari
yemirilishini oldini oladi. Metallar erib boʻlgandan soʻng qopqoq orqali tigelga
bir yoki ikki chinni quvur orqali gazsimon xlor joʻnatiladi. Xlorning yaxshi
245
tarqalishi uchun quvur devorida teshiklar ochilgan. Jarayon 1150
0
C da olib
boriladi.
Birinchi boʻlib temir xlorlanadi, soʻngra rux va qoʻrg’oshin xlorlanadi.
Past qaynash haroratiga ega temir xlorid va rux xlorid gaz fazasiga oʻtadi.
Qoʻrg’oshin xlorid qisman uchuvchan holda, qolgani esa erib metal yuzasida
qoladi. Xloridlarni uchish jarayoni erish jarayonini jadallashitirib qaynashga
olib keladi, shu sababdan bu vaqtda xlor berilishi sekinlashtiriladi.
Mis va kumushning xlorlanish jarayoni qoʻshimcha metallar temir, rux,
qoʻrg’oshinning toʻliq xlorlab boʻlingandan soʻng boshlanadi. AgCl va CuCl
larning qaynash haroratlari, jarayonning haroratidan baland boʻlib, shu
sababdan mis va kumush xloridlar tigelda qoladi va erigan xlorid oltin yuzasida
yupqa qatlamni hosil qiladi. Bu holda xloridlar uchmayotgan boʻlsa ham erigan
metallarning sochilmasligini oldini olish uchun xlorning berilishi oshiriladi.
Metall yuzasida erigan xloridlar va toshqollar vaqti-vaqti bilan chiqarilib
turiladi va yangi hajm flyuslar yuklanadi. Jarayon soʻngida erigan metallning
xlor bilan shimilishi sekinlashadi, Shu sababdan xlor berish tezligi ham
pasaytiriladi. Jarayonning tugaganligi quyidagi hollar bilan aniqlanadi: xlor
berish quvurlarida jigarrang oltin belgilari paydo boʻlishi va eritma ustida qizil
chang koʻtarilishi bu esa eritmada oltin xlorid hosil boʻlganini izohlaydi.
Xlorlash jarayoni tugagandan soʻng metall yuzasidagi erigan xlorid va
toshqoldan tozalanadi, olingan toza oltin quyma holida quyib olinadi.
Xlorlab affinajlash natijasida olingan xloridlar aralashmasi va toshqollar
tarkibida koʻp miqdorda oltin karalyoklari boʻladi. Undan oltinni ajratib olish
uchun ular tigel pechlarida 1100
0
C da eritib olinadi.
Qorishma qatlamlar boʻyicha ajraladi, toshqol yuqoriga xloridlar pastga
choʻkadi. Qorishma yuzasiga alohidalangan soda yuklanadi, natijada
kumushning ma’lum qismi qaytariladi:
4AgCl + 2Na
2
C0
3
= 4Ag + 4NaCl + 2C0
2
+ O
2
246
va tigel tubiga mayda tomchilar yig’iladi, natijada kattagina oltin qismi
hosil boʻladi.
Beriladigan soda miqdori xloridning massasining 4%ga teng, bu bilan
xloridda mavjud kumushning 5 qismi ajralib, oltinning ajralishini yaxshilaydi.
Olingan oltin kumushli aralashma yangi oltin bilan birga xlorli affinajlashga
beriladi.
Qolgan kumush xloridlari metall holidagi temir yoki rux yordamida metal
kumush holigacha qaytariladi:
2AgCl + Zn = 2Ag + Zn
2+
+ 2Cl
-
Xlorli affinaj jarayoni oddiy, elektrolitik usullarga qaraganda arzon va
istalgan tebranishda rafinirlash uchun tayyordir, ammo, olingan oltin sifati
juda yuqori emas (soflik darajasi-995-996 ). Bu shakldagi metallar tangalar
ishlab chiqarishda ishlatilishi mumkin, ammo, texnika sanoati talablariga mos
kelmaydi. Jarayonning kamchiligi kumushning yoʻqotilishi va platina guruhi
metallarining tozalangan oltin bilan yoʻqotilishidir.
3. Oltin va kumushning kislotali affinajlash.
Bu usulning mohiyati shundan iboratki nodir metallar qotishmalarni har
xil kislotalar bilan qayta ishlashga asoslangan. Shu bilan bir qatorda
qoʻshimchalar va nodir metallardan biri eritma tarkibiga oʻtadi, ikkinchi metall
eritmaga erimay choʻkma holiga oʻtadi.
Nitrat kislota bilan tozalash usuli kumushni tanlab eritish jarayoniga
asoslangan. Metallarni toʻliq ajratib olish uchun qotishmadagi oltinning
miqdori kumushning miqdoridan ikki marta koʻproq boʻlishi kerak. Shunday
sharoitdagina qotishmani issiq nitrat kislota bilan qayta ishlash kumushni to`liq
eritmaga oʻtishiga va oltinni choʻkma holida qolib ketishiga olib keladi.
Qoʻshimchalar, ya`ni mis, qoʻrg’oshin, platina va palladiy eritma tarkibiga
oʻtadi. Agar qotishma tarkibida qalay, surma yoki mishyak boʻlsa u holda
avval selitra yordamida yuqori haroratda eritiladi, yoki shu metallardan
247
tozalash uchun kupelyatsiya(metallarni erish harorati farqi asosida ajratilishi)
qilinadi.
Eritma tarkibiga oʻtgan kumush xlorid koʻrinishida choʻktiriladi va metall
holidagi rux yoki temir yordamida qaytariladi va quyma koʻrinishida quyiladi.
Oltin choʻkmasi yuviladi, quritiladi va quyma holida quyiladi. Oltinni tozalik
darajasi 99,8% gacha yetkazilishi mumkin.
Qotishmani eritish uchun nitrat kislota eritmasi oʻrniga konsentrlangan
sulfat kislotasi ishlatilishi mumkin. Bunda qotishma tarkibidagi oltinning
miqdori kumushni miqdoridan 3 marta koʻp boʻlishi kerak, misning miqdori
esa 7,5 % dan oshmasligi kerak. Teskari holatda mis sulfat tuzi hosil boʻladi va
mis yuzasini qoplab erish jarayonini toʻxtatadi. Shuning uchun qoʻrg’oshinning
qotishmadagi miqdori 0,25 % dan oshmasligi kerak.
| 