173
vujudga kelishi va xakazo. Bularni hammasi yorug’likni energiya tashishini ko’rsatadi.
Fazoda energiyani
yo harakatlanayotgan jismlar, yo muxitda tarqalayotgan to’lqinlar
ko’chirishi mumkin bo’lgani tufayli yorug’lik nurlanishi yo mayda zarralar oqimi, yo
biror muxitdagi to’lqin jarayonidan iborat bo’lishi mumkin.
XVII asr oxirida,
deyarli bir vaqtda, yorug’likning ikkita, go’yo bir-birini inkor
etuvchi nazariyalari vujudga keldi. Nyutonni oqish nazariyasiga ko’ra, yorug’lik
nurlanuvchi jismdan to’g’ri chiziqli trayektoriyalar bo’yicha tarqaluvchi yorug’lik
zarralari (korpuskulalar) oqimidan iborat.
Nyutonning zamondoshi Gyuygens yorug’likning to’lqin nazariyasini o’rtaga
tashladi. Bu nazariyaga asosan yorug’lik olam efirida (ya’ni elastik muxitda) tarqaluvchi
elastik to’lqin deb qaraladi. 1864 yilda J.Maksvell tomonidan yaratilgan yorug’likning
elektromagnit nazariyasiga ko’ra yorug’lik nuri to’lqin uzunligi 4
10
-7
m dan 7,6
10
-7
m
gacha bo’lgan elektromagnit to’lqinlardan iborat. Elektromagnit to’lqinlar
nazariyasi
yorug’lik interferenstiyasi, yorug’lik difrakstiyasi, yorug’likni
qutblanishi, yorug’lik
disperstiyasi kabi hodisalarni tushuntirib byerdi.
XIX asr oxiri va XX asr boshida kashf qilingan eksperimental faktlar (fotoeffekt,
Kompton effekti, nur chiqarish va yutish) elektromagnit nazariya asosida juda qiyin
tushuntirildi. Bu hodisalarni tushuntirish uchun yorug’lik
nurlanishi alohida
porsiyalardan iborat deb qarash zarur bo’ladi.
Demak yorug’likning tabiati ikki yoqlama bo’lib, unda ham to’lqin xossalari, ham
zarralarga xos hususiyatlar mujassamlangan ekan. XX asr boshlarida M.Plank,
A.Eynshteyn, N.Bor, de-Broyl kabi fiziklarning mexanati bilan yaratilgan yorug’likning
kvant nazariyasi yorug’likning tabiati ikki yoqlama xarakterda ekanligini tushuntirib
byerdi.
Keyinchalik ma’lum bo’ldiki, ikki yoqlama korpuskulyar-to’lqin hususiyat tabiatda
faqat yorug’likgagina ya’ni elektromagnit to’lqinga
emas balki praton, neytron va
boshqa elementar zarralarga ham xos ekan.
