Go'zallik - nafosatshunoslikning asosiy tushunchasi. Zero, go'zallik - nafosat
olamining mag'zi, bosh xossasi, mohiyati, asosini tashkil qiladi. Shuning uchun bo'lsa
kerak, estetika, nafosatshunoslik, go'zallik falsafasi tarzida ham talqin etib kelinadi.
Go'zallik muammosiga murojaat etgan barcha mutafakkirlar go'zallik haqida
fikr yuritib va uni tadqiq qilish nihoyat darajada mashaqqatli masala ekanligini
doimo ta'kidlaydi. Mazkur qiyinchilik, birinchi navbatda, go'zallik tushunchasining
o'zaro hyech bir umumiyligi bo'lmagan turli-tuman hodisalarning keng doirasiga
taalluqliligi bilan bog'liqdir.
Go'zal bo'lgan, ya'ni bizda ijobiy tuyg'u qo'zg'atgan narsani ko'rsatib berish
nisbatan ancha oson. Lekin nima uchun mazkur narsa go'zal ekanligini tushuntirib
berish ancha mushkul. Xuddi shu tarzda go'zallik muammosiga falsafiy yondoshish
tarixan shakllangan.
Go'zallik bu voqyelik (tabiat, jamiyat, san'at) hodisasi bo'lib, aniq hissiy
ta'sir o'tkazish orqali insonda jismoniy va ma'naviy kuchlar oqimining
ko'payishiga, shodlik, zavqlanish, to'la ma'naviy qoniqish holati vujudga kelishiga
imkon yaratadi. Go'zallik doimo foydalidir, lekin bu foydalilik jamiyat taraqqiyoti
uchun xizmat qilishga mo'ljallangan bo'ladi. Va nihoyat, go'zallik, Shillerning
o'rinli iborasi bilan aytganda, inson ozodligining ramzi sifatida ifoda topadi.
Mustaqil Respublikamizda erkin ma'naviyatli shaxs tarbiyasi muhim vazifaga
aylangan tarixiy bir sharoitda alohida ahamiyat kasb etadi. Go'zallik cheksiz xilma-
xillikka ega bo'ladi. Tabiatdagi go'zallik ijtimoiy hayot go'zalligidan, foydali
amaliy faoliyatidagi go'zallik badiiy ijoddagi go'zallikdan farq qiladi. Lekin
go'zallik qanchalik o'zining rango-rangligi bilan ajralib turmasin, ularning barchasi
qandaydir umumiy tub belgilarga ega bo'lib, mana shu umumiy tub belgilar tufayli
ularning barchasini maxsus ilmiy-falsafiy istiloh-go'zallik tushunchasi orqali talqin
etish imkoniyati mavjud.
Inson hamma yerda va har qanday darajada mavjud tabiiy hamohanglik bilan
to'qnashar ekan, u albatta tabiatning go'zalligidan zavq-shavq oladi, ongli yoki
anglamagan holda sevinadi, ma'naviy boylik orttiradi. Ijtimoiy orzuga muvofiq
kelish tabiatda insondagi go'zallikdan zaifroq ko'rinadi, ammo bu yerd a ham o'sha
qonuniyat amal qiladi. Inson tabiatdagi u yoki bu davr, u yoki bu ijtimoiy guruh
ijtimoiy orzusiga muvofiq keladigan hodisalarni go'zallik sifatida baholaydi.
Hamma vaqt tabiatga nafosatli munosabat va tabiatni nafosatli o'zlashtirish uni
«insoniylashtirish», tabiat hodisalariga inson talab-ehtiyojlarini, maqsad-orzularini
tadbiq etish bilan bog'lanib ketgan. Shu munosabat bilan bu yerda atoqli
yozuvchilarni tabiat manzaralari tasvirini rango-rang bo'yoqlarda inson qiyofasi,
orzu-umidlari, intilishlari bilan uzviy-badiiy bog'lab ifodalashlarini eslatib o'tish
o'rinlidir. (Oybekning «Navoiy» romani boshlanishi, A.Qodiriyning «O'tgan
kunlar» romanidagi Otabekning Marg'ilonga borib kelishi badiiy tasviri shular
jumlasidandir).
Insonda tabiatga qanday munosabatda bo'lish tuyg'usi birdaniga paydo
bo'lmagan, albatta, u sekin-asta, inson zoti va tabiati rivojlanib borgani sari
shakllanib borgan, ibtidoiy san'at manzarali tasvirlarni bilmagan, tabiat
hodisalarining go'zal yoki hunuk ekanligini baholamagan, qadimgi ovchi-musavvir
o'z diqqat e'tiborini asosan tirikchilik manbai bo'lgan narsalar, voqyea hodisalarga
qaratgan edi. (Amon-qo'tan, Panjakent va boshqa qoya rasmlarni eslang). O'sha
paytlarda inson faoliyatining asosiy turi bo'lgan ovchilik o'rniga u yoki u bilan
yonma-yon dehqonchilikning paydo bo'lishi bilan, ya'ni inson atrofidagi tabiatni
o'zlashtira boshlashi bilan tabiat boshqacha ijtimoiy orzu mezonlari bilan
baholanadi, o'lchanadi, inson uchun tabiatning go'zallik va xunuk tomonlari ayon
bo'la boshlaydi. Inson kuch-qudratiga nisbatan tabiat kuchlarining qudratliligi
tabiatni estetik o'zlashtirishning dastlabki bosqichini belgilab berdi. Birinchi
paytlarda u o'zida go'zallik va foydalilik tomonlarinig teng-barobar bo'lishini o'zida
ifodaladi. Odamlar qurg'oqchilikka qarshi mashaqqatli kurash olib borgan
davrlarda yer yuzida suv bilan bog'liq bo'lgan hamma narsa go'zallik kasb etadi. Yil
davomida ko'pchilik kunlar yog'ingarchilik bilan o'tgan yerlarda quyosh eng go'zal
hodisa sifatida qabul qilindi. Tabiatdagi go'zallikka manfaat nuqtai nazaridan
yondoshish, odamlarning hozirgi kunda ham asalari va oddiy arilarga berayotgan
bahosidan qarama-qarshi his-tuyg'ularga ko'rinadi. Bir vaqtning o'zida ular ikkalasi
ham jon og'ritib chiqishlariga qaramay, odamlar uchun asalarida go'zallik, oddiy
arilar hunuklik tasavvurlari bilan bog'langandir.
Go'zallikni yuksak darajadagi foydalilik tarzida idrok etish tushunarli,
albatta. Lekin bunday qarash go'zallikning ko'rinishlaridan faqat bittasini o'z ichiga
oladi. Biz yashab turgan asrda insoniyat ulkan vayron qilish qudratiga ega bo'lgan
ishlab chiqarish kuchlariga ham ega bo'lib qoldi. Shu narsa aniq -ravshan bo'lib
bormoqdaki, tabiatga faqat moddiy manfaatdorlik nuqtai nazaridan munosabatda
bo'lish butunlay istiqbolsizdir. Insoniyat hozir tabiatni, atrof-muhitni himoya qilib,
undan oqil tarzda foydalanib, ayni vaqtda, tabiiy hamohanglik sirlari ichiga yanada
chuqur kirib borib, o'ziga uning yangidan-yangi mo'jizalarini ochmoqda, undan
ta'lim-saboqlari olmoqda. Insoniyat tabiat ustidan qozongan g'alabalarini
mutlaqlashtirib maqtanish tobora tabiat bilan birga o'zaro aloqadorlikda, ittifoqda
bo'lish tomon intilmoqda. Bu holatni Chingiz Aytmatov o'zining mashhur «Kunda»
romanida juda ishonchli tarzda badiiy bo'yoqlarda ifodalay olganlar.
San'atdagi go'zallik esa, hayotdagi go'zallik in'ikosi bo'lib, uning bitmas -
tuganmas manbai-voqyelikdir. Go'zallik yaratuvchi ijodkorlardan biri aytaganidek,
ijodkorning boshqa odamlardan farqi shundaki, u boshqalar fahmlay olmagan
go'zallikni hamma yerda ko'ra bilish qobiliyatiga egadir.
Tabiatga, insonga, insoniy munosabatlarga ko'pincha biz san'atning buyuk
ijodkorlari ko'zi bilan qarashga o'rganib qolganmiz. Bizni hayratga soladigan, ajoyib
tabiat hodisalari bilan to'qnashganimizda beixtiyor: «qanday go'zal, xuddi Van
Gogdagidek, Levitandagidek, Rembrantdagidek, Goyyadagidek va h.» deb xitob
qilamiz. Bunday hayratli holatga kelish tasodifiy emas, chunki Van Gog, Levitan,
Rembrant, Goyya va b. o'zlari yashab in'ikos etgan tabiatni, uning bag'ridagi
odamlar
va
hayvonalrni
umumlashtirilgan,
ramziy
shakllardagi
obyektiv
go'zalliklarini ochib namoyish qilganlar va ularni idrok etish bilan bog'liq
ko'pchilikka xos kechinmalarni ifoda etganlar.
San'atdagi go'zallik ko'p qirrali, ko'p o'lchovli tomonlarga ega bo'lib, ular
orasida estetik orzu belgilovchi ahamiyat kasb etadi. San'at go'zal va hunuk
hodisalarni aks ettirishi mumkin. Lekin uning o'zi hamma vaqt ham go'zaldir,
chunki u o'z tarkibiga ajralmas qism sifatida estetik orzu, ya'ni go'zallikning
zaruriy hossasini singdirgan tasavvurni anglatadi.
San'at
o'zining
barcha
taraqqiyot
bosqichlarida
estetik
orzu
o'zgaruvchanligini, uning ijtimoiy va milliy jihatlaridan bog'liqligini nozik va
sezgir ifodalab bergan. San'atda qaror topgan estetik orzuning asosiy mazmunini
inson go'zalligi haqidagi turli davr odamlari, millatlar, ijtimoiy guruhlar
tushunchalari bo'yicha uni qanday qiyofada ko'rish istaklari mavjudligi to'g'risidagi
tasavvurlar tashkil etadi.
Ko'p asrlar davomida san'at estetik orzuni ro'yobga chiqarishning ikki asosiy
yo'nalishini ishlab chiqqan. Uning birinchisi–estetik orzuni ijobiy qahramon
timsolini yaratish orqali ro'yobga chiqarish yo'li yo'li tashkil etadi. Ijobiy
qahramon-ijodkor estetik orzusining, u orqali jamiyatning namoyandasidir.
Ilg'or orzularni ularga qarama-qarshi hayot hodisalarini tasvirlash orqali qaror
toptirishning ikkinchi yo'li birinchisidan kam bo'lmagansamarali va estetik
ahamiyatlidir. Buyuk so'z ustalaridan biri san'at orzu |ideal|dagi odamlarni emas,
balki ijodkorning o'zida orzu bo'lishini taqozo etadi, deb haq gapni aytgan edi.
Shunday orzu bo'lgan taqdirda eng mudhish, hunuk, pastkash hayot hodisalarni
tasvirlash ham san'at asarlarining ijobiy estetik qiymatini tushurib yubormaydi.
San'atda ilg'or estetik orzuning bo'lishi san'at go'zalligi bilan bog'liq zaruriy,
lekin yagona bo'lmagan omildir. San'at go'zalligi uning haqqoniyligidan
ajralmagan holda qaror topadi. Badiiy haqiqat siz san'atda go'zallik bo'lishi
mumkin emas. Haqiqat va go'zallik birligi san'at taraqqiyotining qonuniyatlaridan
biridir. Mazkur qoidani nozik fahmlash, ifoda qilar ekan, Shekspir o'zining
sonetlarida biri: «Go'zallik qimmatli haqiqat bilan yakunlanib, yuz chandon
go'zallik kashf etadi», — deb yozgan edi. Go'zallikni hayot haqiqatidan ajratib
tashlashga har qanday urinish san'atga halokatli ta'sir qilib, uning faol,
o'zgaruvchan ahamiyatini pasaytiradi.
San'atdagi go'zallikni haqli ravishda shaklli va mazmuniy birligi bilan
bog'lab mushohada etadilar. Kamolotga, go'zallikka intilish ko'p jihatlardan eng
muvofiq shaklini izlab topish bilan bog'liq bo'lib, bu shakl yaratilmish narsaning
mazmuniga mos kelishini taqozo etadi. Go'zallik qonunlari bo'yicha yaratish
mutanosib shakl izlab topishni o'z ichiga oladi.
Shaklning mazmunga mos kelishi san'atdagi go'zallikning mezoni ekanligi
haqidagi qoidaga ba'zi bir aniqliklar kiritishimiz bu yerda o'rinlilir. Masala qanday
mazmun haqida gap borayotganligidadir. Yolg'on, zararli, g'oyaviy buzuq mazmun
o'ziga yarasha ifoda topadi, lekin buning natijasida san'at asari go'zalligining
mezonlaridan biri biri sifatida qarash mumkin bo'ladiki, agar gap ijtimoiy
ahamiyatli, g'oyaviy, ilg'or, hayot haqiqatiga ega mazmun haqida borsa hamda
unga muvofiq, barkamol shaklda bu mazmun ifodalansa.
| 