Nafosatli qarashlar, nafosatli his-tuyg'ular va didlardan keyingi o'rinda turib,
ular voqyelikning nafosatli tomonalrini his-tuyg'u
yordamida idrok etish, ularni
tushunchali anglashdan oldin sodir bo'ladi. Nafosat, olijanoblik, fojiali, kulgili,
san'atning mohiyati va burchi masalalarini qamrab olgan nafosatli qarashlar va
nazariyalar nafosatli ongning barcha qismlariga ta'sir o'tkazadi. Nafosatli his-
tuyg'ular, didlar, ayniqsa, orzular xususiyati ko'p jihatdan nafosatli va nazariyalarga
bog'liq bo'ladi.
Nafosatli qarashlar va nazariyalar u yoki bu nafosatli
hodislarga taalluqli
g'oyalar va tushunchalar, ta'limotlar ko'rinishda namoyon bo'ladi. Nafosatli
nazariyasi estetik obyekti butunlayicha qamrab oladigan tamoyilar qarashlar,
tushunchalar, qoidalar,
aqidalar, bilimlar tizimidir. Nafosat nazariyasi mantiqqa,
tamoyil-tizimlarga, dalil-isbotlarga, falsafiy uslubiyotga asoslanadi.
Nafosatli asosini insonning muayyan talab va ehtiyojlari tashkil etadi. Inson
faoliyatining ana shu talab va ehtiyoj tabiati bilan belgilanadi.
Talab-etiyoj murakkab, ko'p qirrali hodisa. Inson
talab-ehtiyojlarining kelib
chiqish va shakllanishi sabablari ijtimoiy taraqqiyot bilan uzviy bog'liqdir. Ijtimoiy
taraqqiyot bilan inson talab-ehtiyojlari o'rtasidagi aloqadorlik kechadigan jarayon
bo'lib u yerda ijtimoiy taraqqiyot talab-ehtiyojsiz bo'lmasligi, lekin xuddi shu
taraqqiyot tufayli talab-ehtiyojlar vujudga kelganligini nazarda tutish lozim.
Ruhshunos olimlar
nafosatli ehtiyojlarni inson talab-extiyojlarining eng
oliysi sifatida ta'riflab berganlar. Chunki nafosatli extiyojlarida barcha moddiy va
ma'naviy ehtiyojlar jamlangandir. Bu dunyoda mavjudotlarning eng aqllisi inson
ekan, go'zalliklarni chuqur anglash ham insonga xosdir. Shu bois inson hamisha
go'zallikka tashna bo'lib yashaydi. Nafosatli ehtiyoj
mohiyati ana shular bilan
izohlanadi.
Nafosatli extiyojga har tomonlama, keng nuqtai nazardan yondoshish uning
tor ma'noda talqin etilishiga monelik qilmaydi. Tor ma'nodagi nafosatli extiyoj, u
voqyelik barcha boyliklarini nafosatli idrok etish va boholash extiyojida, inson o'z
faoliyatining barcha sohalarini takomillashtirishga intilishida aks etadi. Nafosatli
ehtiyoj boshqa barcha moddiy va ma'naviy ehtiyojlarga ta'sir o'tkazib turadi.
Rivojlangan estetik ehtiyoj hyech vaqt tayyor estetik qadriyatlarni faqat iste'mol
qilish
bilan cheklanib qolmay, yangiliklarini yaratish, ijod qilishga rag'batni vujudga
keltiradi.
