Samarqand – 2015

eta bilish, fojeali to'qnashuvlarni ko'pligi nomutanosib liklardan farqlay olish 
qobiliyati orqali namoyon bo'ladi. 
Nafosatli did odamlarning dunyoqarashi, ayniqsa, nafosatli qarashlari orqali 
yorqinroq ko'rinadi. Lekin nafosatli qarashlar va bilimlar hamma vaqt ham 
nafosatli didni ifodalamaydi. Ba'zan nafosatli qarashlar va nafosatli bilimlar 
zahiralariga ega bo'la turib, yomon yoki rivojlanmagan nafosatli did egasi bo'lib 
qolish mumkin. Bilimlar va qarashlar didda ifodalanish uchun ular shaxs ichki 
dunyosiga, idrok qilish jarayoniga singib ketishi, tug'rirog'i, shaxsning mustahkam 
e'tiqodiga aylanib ketishi lozim. 
Nafosatli did bilan nafosatli baholash o'rtasida juz'iy va umumiy tmonlar 
mavjud. Nafosatli baholash did fikr-mulohazalari, didning aynan o'zi emas, balki 
uning og'zaki ifodasidir. Did fikr-mulohazalarida aqliy tomon ko'proq o'rin 
egallaydi. 
U 
doimo baholayotgan narsaning, voqyea-hojdisaning anglab 
o'zlashtirilishi bilan bog'liq bo'lib, boshqalarga mo'ljalangan holda dalillarning 
mantiqiy isbotlanishini taqozo etadi. 
Did fikr-mulohazalari ko'p jihatdan «rivojlangan did» tushunchasiga mos 
keladi. «Rivojlangan did» fikr-mulohazalari «yoqadi-yoqmaydi» darajasi bilan 
chegaralanib qolmasdan, «nima uchun yoqadi?», «Nima uchun yoqmaydi?» degan 
savolga javobni qamrab oladi. 
Shaxs hammaga manzur didga ega bo'lishi mumkin: u nafisni xunukdan to'g'ri 
ajratib olish qobiliyatiga ega bo'lib, fojiali hodisaga hamdarlik qilish, kulgili narsa 
ustidan kulishi mumkin. Bunday odamlar o'zining didi, baholashi, afzal, yaxshi 
fazilatlarini isbotlash qobiliyatining ustunligi, ya'ni «rivojlangan estetik did» ga 
egaligi bilan boshqalardan farqlanadilar. 
Rivojlamagan did egalari odatdan tashqari, kutilmagan, qolishga tushmagan 
narsalarga nisbatan o'ta ishonchsizlik, shubha, xavfsirash ko'zi bilan qaraydilar. 
Rivojlanmagan didni voqyelikka nafosatli munosabat ruhida tarbiyalash vositasida 
rivojlantirish mumkin. Zero nafosat tarbisining vazifalaridan biri odamlarda 
rivojlangan nafosatli didni shakllantirishdir. Chunki rivojlanmagan nafosatli did 
salbiy ta'sirlarga tez beriladi, va natijada ijtimoiy hayotga zarar keltiradi. 
Nafosatli ong bilan badiiy ongni tenglashtirib bo'lmaganidek, nafosatli did 
bilan badiiy didni ham tenglashtirish mumkin emas. 
Ular bir–biri bilan bog'liq, ayni paytda idrok etish obyektlarning xilma-
xilligi, ehtiyojlarning mazmunan turlichaligi bilan farqlanadilar. 
Nafosatli did va badiiy did uning nisbiy mustaqil ekanini nazarda tutish, 
lekin ularni bir-biriga qarama-qarshi qo'ymaslik lozim. Zero, badiiy did hamma 
vaqt nafosatli asoslanadi, undan kelib chiqadi. Shu ma'noda nafosatli badiiy 
hodisalarni idrok qilish va baholash vositasi, deyish ham mumkin. Binobarin, 
san'at paydo bo'lgandan beri nafosatli did badiiy didni rivojlantirishning qudratli 

vositasi bo'lib kelmoqda. Rivojlangan, nozik, xilma-xil nafosatli va badiiy didni 
shakllantirish–odamlarni go'zalliklar olamiga olib kirish, ya'ni shaxsni ma'naviy 
boyitish, uni har tomonlama rivojlantirish demakdir. 
Nafosatli ong tarkibida nafosatli did bilan birga estetik orzu (ideal), ham 
mavjud bo'ladi. Nafosatli orzu tushunchasining ma'nosini yaxshiroq anglash uchun 
avvalo orzu tushunchasining chegaralari va asl mazmuni xususida so'zlash joizdir. 
Orzu-ongning tarkibiy qismi. Ongning boshqa qismlari kabi orzu ham voqyelikni 
in'ikos etish shaklidir. Orzu o'z xususiyatlariga ega bo'lib, ular shundan iboratki bu 
tushuncha faqat mavjud narsalarni in'ikos etish bilan cheklanib qolmay, balki yana 
nimalar bo'lishi kerak va bo'lishi mumkin ekanligini ham ifodalaydi. Orzu voqyelik 
bag'rida yotgan imkoniyatlarning ma'naviy-ruhiy in'ikosi bo'lib, u voqyelik 
taraqqiyotining moyilliklarini o'zida ifoda etadi. Orzuni voqyelik imkoniyatlari 
tarzida in'ikosi etish u yoki orzuning haqiqiy soxta ekanligini bilishga yordam 
beradi. Ijtimoiy taraqqiyot o'zida aniq ifodalangan taraqqiyotparvar orzu 
haqiqiydir, aksincha taraqqiyotni to'xtatishga, buzishga qaratilgan orzu soxta va 
zararlidir. 
Rivojlangan nafosatli orzu nafosatli his-tuyg'ularga, ularning mazmuniga, 
fikr-mulohaza, did, baho mezonlariga o'z ta'sirini o'tkazadi. Lekin u ko'proq san'at 
sohasiga taalluqlidir. Shu ma'noda san'at nafosatli mavqyeida bo'lib, voqyelikning 
in'ikos etish shaklini oladi. San'at nafosatli orzudan tashqarida bo'lishi mumkin 
emas va unda nafosatli orzuning u yoki bu belgilari bevosita tasvirrlanayotgan 
xolatlarda ham, munosabatlar badiiy ifodalanayotgan paytlarda ham, unga qarama-
qarshi hodisalar tasvirlanayotgan paytlarda ham o'z o'rnini egallaydi. 
Nafosatli orzu nafosatli ong tarkibida muhim o'rin tutib, u nafosatli ongning 
hissiy va aqliy tomonlarini, uning ijtimoiy-ruhiy qatlamalarini o'zida namoyon 
qiladi. Nafosatli orzuda nafosatli ong ijtimoiy ongning boshqa shakllari, jumladan, 
siyosiy va ahloqiy ong shakllari bilan bevosita chirmashib ketadi. 
Nafosatli ongning yana bir tarkibiy qismi nafosatli qarashlar va 

Download 1,42 Mb.