Nafosatli faoliyatning asosiy xususiyatlari ham nafosatli ehtiyolar bilan
belgilanadi. Nafosatli faoliyat inson moddiy yoki ma'naviy faoliyatining o'zagi,
mag'zi bo'lib, uning barcha shakllari inson kuch-qudrati mohiyatining erkin ifodasi
bo'lib borgani sari nafosatli mazmun kasb etaveradi. Shunday qilib, nafosatli
faoliyat boshqa shakllarining «insoniylik» mezoniga aylanadi.
Nafosatli faoliyat nisbatan badiiy faoliyatda, ya'ni san'atda eng «toza» holda
ko'rinadi. Shu bois san'at nafosatli faoliyatning ixtisoslashgan ko'rinishidir. Inson
faoliyatining asl xususiyatlarini anglash uchun san'atga murojaat qilish maqsadga
muvofiq keladi. Chunki, san'at o'z tabiatiga ko'ra ijodiy maqsadga qaratilgan.
Nafosatli faoliyat moddiy ishlab chiqarishning barcha sohalarini mehnat
sharoitlarini ham, mehnat samaralarini ham qamrab oladi. Ijtimoiy shart-sharoitlar
mehnatning nafosatli jihatlari rivojlanishga xizmat qiladi. Noqulay ijtimoiy
sharoitlar mehnatning nafosatli, ijodiy tabiatini mavh etadi.
Ishlab chiqarish muhitining nafosatli jihatlarini vujudga keltirish, unga
«ma'naviy qadriyat» maqomini berish dizayn (texnika nafosatshunosligi)ga oid
rasm-chizmalar, modellar, bezaklar vositasida ham amalga oshiriladi.
Dizayn sanoatni loyihalash va ishlab chiqarishni uyushtirishda narsalar-
chizmalar,
rasmlar,
modellarning
maqsadga
muvofiqligini
va
texnologik
foydaliligini hisobga olish faoliyatining ajralmas qismidir. Sanoatda keng iste'mol
mahsulotlaridan, nodir dastgohlar va asboblarni loyhalash va yaratish ishida turli-
tuman
kasb
egalari-muhandislar,
texnologlar,
ishchilar,
iqtisodchilar,
boshqaruvchilar, ruhshunoslar, sosiolog-ijtimoiyshunoslar qatnashadilar. Bu yerda
dizaynchi-musavvir-loyiha yaratuvchi alohida mavqyega ega: uning zimmasiga
nafosatli qiymatga ega bo'lgan mahsulotlar va mehnat qurollarini yaratish burchi
yuklangandir. Ishlab chiqarish bilan istyemol, ishlab chiqaruvchi bilan iste'mol
qiluvchi
o'rtasidagi
o'zaro
munosabatlarni
uyg'unlashtirishtirib
turish
dizaynchining eng muhim vazifasidir. Dizaynchi birinchi navbatda ishlab chiqarish
sohasida imkon qadar iste'molchi manfaatlari tomonida turadi. Ikkinchidan, u
iste'molchi, extiyojlarini faol shakllantirib va uyg'unlashtirib boradi. Bu yerda
dizaynchining estetik madaniyati, estetik didining tabiati va mazmun hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi.
Dizayn san'atdan baxra oladi. San'at bilan dizayn o'rtasida umumiylik
bo'lsada, ular estetik faoliyatning ikki xil turlaridir. Dizayn san'atdan qanday farq
qiladi? Ayonki, san'at badiiy faoliyat u yoki bu ko'rinishida faqat g'oyalargina
emas, balki narsalar ishlab chiqarish bilan bog'liq. Lekin bk yerda narsalar ishlab
chiqarish yordamchi (qo'shimcha) vazifani bajaradi. San'at avvalo ma'naviy boylik
yaratish turi, ong va bilish sohasidir. Bu, san'atning tub mohiyatini ifodalaydi.
Dizayn esa moddiy-amaliy faoliyat turiga kiradi. Dizayn mahsulotlar san'at
asarlaridan farqli ravishda vokelikning in'ikosini emas, balki uning nafosat
qonunlariga binoan yaratilib, san'at amaliyotining aynan o'zini anglatadi.
San'at bilan dizayn o'rtasidagi farq haqida gapirganda, san'at asari qaysi
moddiy tizimiga mansubligidan, qaysi muhitda vujudga kelganligidan qat'i nazar,
mustaqil qiymatga ega ekanini ta'qidlash kerak. Dizayn mahsuloti esa narsalar
tizimining ajralmas qismi bo'lib, undan tashqarida amal qila olmaydi. Uning
nafosatli qiymati ham muayyan narsalar «tizimi»ga qanchalik mos kelishi bilan
o'lchanadi, ya'ni dizaynchi faoliyatning obyektini alohida olingan mashina emas,
balki barcha jihozlari, tashqi va ichki bezaklari qo'rinish va hakazo shakllari bilan
birgalikda yaxlit olingan «mashinalar tizimi» tashkil etishi shart. Dizaynchi
loyihalashtirilayotgan narsalarni, ular iste'mol buyumlari yoki texnik qurilmalar
bo'lmasin, nimaga xizmat qilish shakli, rangi va boshqa tomonlarini o'zaro
muvofiqlashtirish lozim bo'ladi. Bu bilan u narsalarni yaratish va iste'mol qilish
jarayonida inson uchun eng qulay sharoitlani ta'minlay oladigan yaxlit nafosatli
molik narsalar muhitini vujudga keltiradi.
|
