umuminsoniy
maqsad-manfaatlarning
ustivorligi
umuminsoniy
qadriyatlar
vositasida jahon xalqlari hayotidan tobora mustahkam o'rin
egallab borayotgan
ekan, insoniyatning mana shu bosh taraqqiyot yo'lini to'sadigan barcha chirik,
eskirib qolgan, qotib qolgan narsalar, voqyea-hodisalar, odamlarning o'tkir va
hayotchan masxara obyekti bo'lib qolaveradi desak, bu sohada ijod qilayotgan
yozuvchi,
musavvir, dramaturg, shoirlarga-masxara yaratuvchilarga ham ehtiyoj
katta bo'ladi.
Kulgili san'at turlari va xillari orasida hazil tuyg'usi (yumor) ham alohida
o'ringa ega. Uning ishtirokisiz biror-bir kulgililik turi amal qila olmaydi, u eng
buyuk
qadriyat sifatini tashkil etib, unga moyillik ko'rsatgan odamlar, odatda,
barcha ulug'vorlik, ahloqlilik, olijanoblilik his-tuyg'ularining naqadar buyuk va
qadrli
fazilatlar
ekanligini
ham
chuqur
anlaydilar.
Hayot
ikir-chikirlari,
kamchiliklarini tanqid qilayotgan ijodkor hazil tuyg'usining yuksak sifat darajasida
namoyon bo'lishi hamda shaxs ma'naviy yuksakligining ko'rsatkichi deb insonning
nuqsonlar, kulgili tomonlarini faqat boshqalardagina emas, balki o'zida
ham topa
bilish va ko'ra bilish qobiliyatini ko'rsatadi. Hazil tuyg'usi o'zida tanqid bilan o'z-
o'zini tanqidni uzviy bog'laydi. U voqyelikka hissiy munosabatning alohida shakli
sifatida masxarali komediya asarining tarkibiy qismi va ifoda vositasi burchini ham
ado etishi mumkin.
Hazil tuyg'usi va voqyelikka masxarali munosabat - bu kulgililikning har xil
shakllaridir. Lekin hazil ham ijtimoiy-kulgili hayot tomonlarini masxara kulgisidan
kam bo'lmagan darajada ochib berishga qodirdir. Faqat bunda hazil obyekti g'azablik
qoralashdan ko'ra ko'proq achinish, yo'q qilib yuborishdan ko'ra ko'proq
yordam
ko'rsatish obyektiga aylanadi. Shekspir, Lope de Vega, Chexov kabi yozuvchilarning
komediya asarlarida hazil tuyg'usi masxara kulgisidan ustun darajada ifodalangan,
lekin shunga qaramay, ularning hazili o'tkir kuchga ega.
Komediyaga inkor qilish, tanqid etish orqali ezgulik, yaxshilikni qaror
toptirishda xizmat qiladi. Arastuning biz yuqorida keltirgan
komediya eng tuban
odamlarni o'z tasvir obyekti qilib belgilashi haqidagi fikri tarixiy cheklanganlik
tabiatiga egadir. qadimgi yunoniylar Arastuning zaharli, achchiq masxaralari bilan
bir qatorda o'z matni markazida kulgili niqoblar shovqin-suronlar bilan o'ra
olingan, ajoyib-g'aroyib yosh yigitchalar joylashritilgan Menandr komediyalarini
ham sevib tomosha qilar edilar.
Shekspir komediyalari ham ko'proq ijobiy qaror toptirish tabiatiga ega bo'lib,
masxara ularda ko'makchi vazifalarini bajaradi. Shekspir asarlarida kulgililik
odamlarning oddiy tabiiy zaifliklari-kamchiliklarini nihoyat darajada mubolag'a qilish
orqali keltirib chiqarilgan his-tuyg'ulari namunasi edi.
Shekspir kulgisining hayotbaxsh
ruhini xalq bayramlari, tomoshalari,
yig'inlarining o'yin-kulgi hukmron bo'lgan xislatlaridan ildiz otgan hosila sifatida
qarsak yanglishmagan bo'lamiz, chunki uning komediyalaridagi hazil va masxara
uyg'unligi aslida asoratdan bo'shatilgan ijodiy kuchlarning mavj urish o'yinining
ifodasidir.
Shekspir komediyalarining markazida insonni ulug'laydigan, tabiiy va
sog'lom tuyg'u bilan to'lgan sevgi turadi. Ularning ko'pchiligidagi kulgililik inson
tabiatini
buzadigan shartlilik, rasm-odatlar ustidan sevgi g'alabasi mavzui asosiga
qurilgandir. Mana shu munosabat bilan istiqlol yo'lida amal qilayotgan o'zbek
komediya san'ati uchun Shekspir badiiy an'analarining ahamiyati beqiyosdir. Haqli
ravishda kulgining fosh etuvchi rolini ta'kidlar ekanmiz, uning kam ahamiyatli
bo'lmagan boshqa qirralari tarbiyalovchi kulgi, ko'ngilni yumshatadigan va
bo'shatadigan kulgi, achinish va mehr-shafqat ko'rsatish kulgisi,
hayotbaxsh va
do'stona kulgi ko'rinishlari mavjud ekanligini unutmasligimiz kerak. Kulgililikning
barcha shakllari ular qanchalik erkin namoyon bo'lish imkoniyatlariga ega bo'lib
borsalar, shunchalik ko'p ahamiyat kasb etadilar. Rivojlangan hazil tuyg'usi,
hayotning kulgili tomonlarini nozik ilg'ab olish va fahmlash qobiliyati rivoji
borgan sari shaxsning ma'naviy-ruhiy sog'lomligi hamda barkamolligi ko'rsatkichi
bo'lib boraveradi.
