Shuni ta'kidlash kerakki, san'at hyech vaqt u yoki bu mafkura, u yoki bu
qarashlar ifoda vositasi bo'lib qololmaydi. San'at umuminsoniy manfaatlar va
intilishlarning to'g'ridan to'g'ri ifoda vositasidir. Har
qanday mafkura umuinsoniy
bo'lsagina san'at mag'zidan o'rin oladi. Mafkuraning san'at mag'ziga kirib, singib
borish jarayoni ko'p shakllar va yo'nalishlarga ega. Ijodkor dunyoqarashi
umuminsoniy estetik omillar ta'siri ostida shakllanadi.
San'at va siyosat o'zaro oshkora yoki niqobli tarzda namoyon bo'ladi. Bu
yerda san'at amal qilayotgan davr, uning turlari va ko'rinishlari, ijodkor
dunyoqarashi katta ahamiyat kasb etadi.
San'at bevosita siyosiylashgan hollarda u yoki
bu siyosiy orzu-umidlarni
ochiqdan-ochiq himoya qilishi, u yoki bu turmush tartibotini qaror toptirishi yoki
rad etishi mumkin. Masalan, Aristofan komediyalari, Shiller dramalari, David va
Delakrua
suratlari, Gulxaniy «Zarbulmasal» asarida, Muqimiy, Furqat, Zavqiy va
Avaz O'tar o'g'li hajviy she'rlari shular jumlasidandir.
O'tmish ijodkorlari muayyan ijtimoiy guruh manfaatlari yo'lida siyosat bilan
bog'lanib qolganlarini o'zlari fahmlagan holda asarlar yaratganlar. Chunki, ijodkor
asar yaratish o'z davrining siyosiy hayotidan butunlay xolis bo'lishi, o'zining siyosiy
qarashlari va g'oyalaridan mustasno tarzda ijod qilishi qiyin. Lekin, o'z tabiati va
mohiyati jihatidan xilma-xil bo'lgan siyosiy mafkura san'atga turli darajada ta'sir
o'tkazadi. Ilg'or, taraqqiyparvar ruhdagi siyosiy g'oyalar barcha davrlarda ham
ijodkor iste'dodiga samarali ta'sir ko'rsatgan va san'atning
ravnaqi uchun zamin
bo'lib xizmat qilgan va aksincha, qoloq hamda mustabid ruhdagi siyosiy qarashlar
hatto eng ulug' ijodkorlar faoliyatlariga ham halokatli ta'sir o'tkazib, ular
iste'dodlarini kishanlab qo'ygan. Buni biz Sho'rolar davrida o'zbek adabiyotida
Hamid Olimjon, G'ofur G'ulom, Oybek, Abdulla qahhor, Uyg'un ijodida ko'rishimiz
mumkin. San'at va ahloq o'zaro munosabatlari estetikada o'zak masalalardan biri
bo'lib, bu masalaga uch uslubda yondoshiladi. Birinchisi-»ahloqiylik» uslubi
deyiladi. Bu uslub Ovrupo nafosatshunosligidagi yunonlar, jumladan Aflotun, yangi
lavrda esa Russo va L.N.Tolstoy ijodida kengroq va chuqurroq ishlab chiqilgan.
«Ahloqiylik»ning
mohiyati shundaki, uning targ'ibotchilari tarixan turli davrlarda
yashaganiga qaramay, badiiy ijodni ahloq-odobga bo'ysundirish, ezgulikni san'atning
birdan-bir va eng oliy maqsadi sifatida targ'ib etishdir.
Ikkinchi yondoshuv san'atni ahloqdan «ozod qilish» uslubidir. Dastavval
qadimgi dunyo tanazzuli paytida vujudga kelgan bu yondoshuv Ovrupoda
rivojlangan kapitalistik jamiyat bag'rida mustaqil nafosatli oqimga ajralib chiqdi.
Dastlabki paytlarda «ahloqsiz» yondoshuv san'atga Ovrupo burjua iste'molchiligi
ruhiga qarshi norozilik tarzida, ya'ni san'atni hukmron doiralar ahloqi va odobi
qoidalariga bo'ysundirishga qarshi kurashish ruhida vujudga keladi.
Bu hol Oskar
Uayld, Edgar Po, Bodler kabi ijodkorlar asarlarida aks ettirilgan. XIXasr
oxirlaridan boshlab oshkora estetik ahloqsizlik keng targ'ib qilina boshlandi.
Masalan, olmon faylasufi F. Nitsshe ahloqiylik ruhi san'at erkinligini bo'g'adi,
san'at ezgulikdan ham, yozuvlikdan ham mustasno bo'lishi kerak, deb uqtirgan edi.
Uchinchi
yondoshuv-san'atda
ahloqiylik bilan «ahloqsiz»likni birlashtirish
uslubidir. Bu uslubni ilk bor Arastu nazariy jihatdan asoslagan. Keyinchalik u
inqilobiy demokratik oqim tarzida qaror topdi.
Mazkur badiiy ijod uslubi
mohiyatida san'atning ahloqiy-tarbiyaviy ahamiyatini yuksak baholash mavjud
bo'lib, unda ahloqiy ibtido estetik orzuga nisbatan tashqi qobiq vazifasini emas,
balki uning ichki tarkibiy mag'zini ifoda etadi. Bu uslubdagi yondos huvga ko'ra,
san'at ahloqiylikning estetik maktabi bo'lib xizmat qiladi, san'at asarlarida badiiylik
bo'lmasa, u ahloqiylikdan mahrum bo'ladi. Boshqacha aytganda,
badiiylik hamma
vaqt ahloqiylikni, ahloqiylik esa yuksak darajadagi nafosatli didni taqozo etadi.
