• Badiiy adabiyot
  • Samarqand – 2015




    Download 1,42 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet33/57
    Sana22.01.2024
    Hajmi1,42 Mb.
    #143422
    1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   57
    Bog'liq
    estetika a. i. safarov azimov sh

    haykaltaroshlikda hayot manzaralari voqyelikning his-tuyg'uli qiyofasini yaratish 
    orqali namoyon bo'lsa, adabiyot va musiqada hayot manzaralari fikrlar va tuyg'ular 
    oqimini umumlashtirish asosida aks ettiriladi. Masalan, adabiyot va musiqa moddiy 
    jism (narsa) ning his-tuyg'uli qiyofasi idrokini hosil qilmaydi, balki voqyelikni 
    kechinmalar, his-tuyg'ular orqali aks ettirib, yuksak tasvir darajasiga erishadi. 
    Adabiyot va musiqa «tili»ga boshqa san'at turlari qiyofalarini «ko'chirib» ifodalash 
    mumkin. Tasviriy san'at esa rango-rang tuyg'uli-idrokli jismiy olamni bevosita aks 
    ettirishda faqat ifoda ramzidan foydalanadi. Rang, yorug'lik, nur-soya kabi tasviriy-
    ifodaviy vositalar orqali voqyelikdagi sezgi va tuyg'ularni umumlashtirgan holda 
    namoyon qiladi. 
    San'at turlari idrok etish jihatdan ham har xil ko'rinishlarga bo'linadi; ular 
    ko'z bilan ko'riladigan asarlar bo'lib, tamoshali san'at turlari deb ataladi. Bularga 
    tasviriy san'at, haykaltaroshlik, me'morchilik, badiiy foto asarlari kiradi. Musiqani 
    eshitiladigan san'at turi deymiz. Teatr san'ati esa ham tamoshali, ham 
    eshitiladigan san'at turidir. 
     
    Badiiy adabiyotning dramaturgiya turi, avvalo, sahnalashtirishga mo'ljallangan 
    asarlar bo'lib, uni ham adabiyot turi, ham teatr qismi deb ataydilar. Bu tur hayotning 
    dramatik lahzalari va tomonlarini yanada to'laroq aks ettirish talab-ehtiyojlaridan kelib 
    chiqqan bo'lib, har qanday dramatik asar asosini ziddiyat (konflikt) tashkil qiladi. 
    Drama asarlarida kundalik hayotning tub o'zgarishlarga moyilligidan dalolat beruvchi 
    tomonlarini to'laqonli ochib berishda mavzu asosiy o'rin egallaydi. 
     
    Dramatik asarlarda o'z oldilariga aniq-ravshan maqsad va vazifalar qo'ygan 
    irodali kishilar yuzma-yuz kelib to'qnashadilar. To'qnashuv qudrati esa ko'p jihatdan 
    iroda namoyon bo'lishi va uning ifoda kuchiga bog'liq bo'ladi. Dramatik to'qnashuv 
    xususiyati o'z navbatida dramatik harakat xususiyatini belgilab beradi. Dramatik 
    harakatda esa inson ruhiy tahlili, uning fikr-tuyg'usi, insoniy sifatlari namoyon 
    bo'ladi. Dramatik asarlarda hayot uyg'unligi to'la namoyon bo'lar ekan, dramatik 
    harakat mumkin qadar faollikka, bir maqsadga yo'nalganlikka, tamoshabinga 
    bevosita ta'sir o'tkazishga intiladi. Bu esa suhbat (dialog) orqali amalga oshadi. 


    Suhbat jarayonida har bir so'z, voqyea-hodisa, har bir hatti-harakat, ibora boshqa 
    odam (suhbatdosh) ga faol tasir o'tkazish sifatida o'rin egallaydi. Badiiy 
    adabiyotning turlari o'z navbatida bir necha xil va ko'rinishlarga bo'linadi. Ular epik 
    turda xalq eposi; epik doston, roman-epopeya, roman, qissa; lirik turda-qasida
    tuyuq, ruboiy, g'azal, mustahzod, she'r; dramatik turda-fojea (tragediya), komediya, 
    drama kabilardir. Ularning har birini janr deb atash ham qabul qilingan bo'lib, 
    mazmun umumiyligi, hayotiy hodisalar tanlovi, g'oyaviy-estetik baholanganligi, his-
    tuyg'uli ta'sir kuchi bilan izohlanadi. Har bir janr o'ziga xos belgilari, badiiy vositalar 
    majmuining nisbiy qaror topganligi bilan bir-biridan farq qiladi. Badiiy adabiyot 
    san'atning barcha turlariga ta'sir o'tkazib keldi va hozir ham o'tkazmoqda. Badiiy 
    adabiyot ta'siridan holi bo'lgan badiiy ijod sohasi yo'q bo'lib, unda ilk bor qalamga 
    olingan mavzu, g'oya, ohang, qiyofa, hulq-atvor keyinroq san'atning boshqa turlariga 
    ham ko'chishi mumkin. San'atning teatr va kino kabi qorishma turlariga ham badiiy 
    adabiyot ilk asos vazifasini bajaradi. Nihoyat, san'at taraqqiyotining hozirgi 
    bosqichiga xos bo'lgan badiiy qorishma vujudga kelishida ham adabiyot asosiy 
    uyg'unlashtiruvchi va jamlovchi omillardan biri bo'lib hizmat qilmoqda. 

    Download 1,42 Mb.
    1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   57




    Download 1,42 Mb.
    Pdf ko'rish