MAVZU: ESTETIKA FANI VA UNING VAZIFALARI.
Reja
1. Estetika (nafosatshunoslik) – falsafiy fan. Estetika tuzilmasi: san'at, badiiy ijod,
dizayn, turmush guzalligi, muxit guzalligi, estetik tarbiya.
2. Estetikaning boshka gumanitar fanlar bilan alokasi.
3. San'at – estetikaning asosiy predmeti.
4. Estetikaning shaxs va jamiyat hayotini ma'naviy boyitishdagi o'rni.
Tayanch iboralar: estetika, nafosatshunoslik, nafosat, go'zallik, san'at,
go'zallik falsafasi, san'at falsafasi, nafosat tarbiyasi.
Nafosatshunoslik yoxud estetika eng qadimgi fanlardan biri. Uning tarixi
ikki yarim-uch ming yillik vaqtni o'z ichiga oladi. Biroq u o'zining hozirgi nomini
XYIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi bo'lmish go'zallik va
san'at haqidagi mulohazalar har xil san'at turlariga bag'ishlangan risolalarda,
falsafa hamda ilohiyot borasidagi asarlarda o'z aksini topgan edi. «Estetika»
atamasini birinchi bo'lib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Baumgarten (1714—
1762) ilmiy muomalaga kiritgan. Baumgartengacha aqlni o'rganadigan fan –
mantiq, ixtiyorni o'rganuvchi fan esa-axloqshunoslik (etika) ni falsafada ko'pdan
buyon o'z o'rni bor edi. Biroq hissiyotni o'rganadigan fan falsafiy maqomdagi o'z
nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi hizmati shundaki, u «his qilish»,
«sezish», «his etiladigan» singari ma'nolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos–
«oyestetikos» so'zidan «estetika» (olmoncha «yestetik»- «eshtetik») iborasini olib,
ana shu bo'shliqni to'ldirdi.
A.Baumgarten nafosatshunoslikni hissiy idrok etish nazariyasi sifatida ilgari
surdi. Lekin, ko'p o'tmay, u goh «go'zallik falsafasi», goh «san'at falsafasi» sifatida
talqin etila boshlandi. Nafosatshunoslik fanining eng buyuk nazariyotchilaridan
biri Hyegel esa, o'z ma'ruzalarining kirish qismida yozadi: «Estetika» degan nom
muvaffaqiyatsiz chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama qo'llashga
urinishlar bo'ldi. So'zning o'z-o'zicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz
«estetika» nomini saqlab qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa
singishib ketgan. Shunga qaramay, bizning fanimiz mazmuniga javob beradigan
ibora, bu - «san'at falsafasi» yoki yana ham aniqroq qilib aytganda-«badiiy ijod
falsafasi».
Hegelning «estetika» atamasidan ko'ngli to'lmaganligiga jiddiy sabablar bor.
Bulardan biri – yuqorida uning o'zi aytib o'tgan fikrlari bo'lsa, ikkinchisi–mazkur
so'zning barcha his-tuyg'ularga taalluqliligi. Vaholanki, fanimiz faqat nafosatli his
tuyg'ular va ularning ziddini nazarda tutadi. Ayniqsa, mana shu ikkinchi sababga
ko'ra, «estetika» atamasining talabga javob berishi shubhali. Buning ustiga
allaqachon fanimizning tadqiqot doirasi san'at hududidan chiqib, inson hayotining
deyarli barcha sohalariga yoyilib ketgan. Shu bois biz «nafosatshunoslik»
atamasini ilmiy muomalaga kiritishni maqsadga muvofiq deb o'ylaymiz. Zero
mazkur atamaga asos bo'lgan «nafis», «nafislik», «nafosat» so'zlari o'z qamrovi
bilan fanimiz talabiga to'la javob bera oladi. «Nafis» so'zi «O'zbek tilining izohli
lug'ati»da - go'zal, nozik, latif, yoqimli, badiiy jihatdan juda yuksak ma'nolarida
izohlanadi. Bundan tashqari «estetika» («eshtetik») so'zi olmonlardagi yoki
ruslardagi kabi bizda keng yoyilib, xalqimiz nutqiga singishib ketgan emas.
Endi fanimizning mohiyatini anglatadigan «san'at falsafasi» va «go'zallik
falsafasi» iboralariga to'xtalamiz. Nafosatshunoslik tarixida birinchi ibora
tarafdorlari ko'pchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib o'tganimizdek, san'at
fanimizning
yagona
tadqiqot
obyekti
emas.
Hozirgi
paytda
texnika
nafosatshunosligi
va
uning
amaliyotdagi
sohasi
dizayn,
atrof-muhitni
go'zallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi muammolar bilan ham bizning
fanimiz shug'ullanadi. Shu bois uning qamrovini san'atning o'zi bilangina
chegaralab qo'yishga haqqimiz yo'q. Zero bugungi kunda inson o'zini o' rab turgan
barcha narsa-hodisalarning go'zal bo'lishini, har qadamda nafosatni his etishni
istaydi: biz taqib yurgan soat, biz kiygan kiyim, biz haydayotgan mashina, biz
uchadigan tayyora, biz yashayotgan uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz
yurgizayotgan dastgoh, biz yozayotgan qalam, biz dam oladigan tomoshabog'lar–
hammasidan nafis bir ruh ufurib turishi lozim.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqsak, demak, «go'zallik falsafasi» degan
ibora fanimizga ko'proq mos keladi. Negaki, fanimiz faqat san'atdagi go'zallikni
emas, balki insondagi, jamiyat va tabiatdagi go'zallikni ham o'rganadi.
Shuningdek, go'zallikdan boshqa ulug'vorlik, fojiaviylik, kulgililik, mo'jizaviylik,
uyg'unlik, noziklik singari ko'pdan-ko'p tushunchalar mavjudki, ularni tadqiq etish
ham nafosatshunoslik fanining zimmasida. Lekin, bu o'rinda, shuni unutmaslik
kerakki, mazkur tushunchalarning har birida go'zallik, bir tomondan, unsur sifatida
ishtirok etsa, ikkinchi tomondan, ularning o'zi go'zallikka nisbatan unsur vazifasini
o'taydi. Ana shu xususiyatlarning voqyelikda namoyon bo'lishini biz nafosat deb
ataymiz.
Go'zallik,
ko'rganimizdek,
nafosatning
bosh,
yetakchi
xususiyati
hisoblanadi. Shu bois u nafosatshunoslikning asosiy mezoniy tushunchalaridan biri
sifatida tadqiq va talqin etiladi. Zero go'zallikning ishtirokisiz yuqoridagi
xususiyatlarning birortasi nafosatdorlik tabiatiga ega bo'lolmaydi. Masalan,
ulug'vorlikni olaylik. U asosan hajmga, miqdorga asoslanadi. Buxorodagi
Arslonxon minorasi yoxud Minorai Kalon ulug'vorligi bilan kishini hayratga
soladi, unga tikilar ekansiz, qalbingizni nafosat zavqi qamrab oladi. Lekin xuddi
shunday balandlikdagi kimyoviy korxona mo'risidan zavqlanolmaysiz. Yoki
yonbag'irdan turib, toqqa tikilsangiz nafosat zavqini tuyasiz, ammo xuddi shunday
balandlikdagi shahar chetida o'sib chiqqan axlat «tog'i»ga qarab zavqlanmaysiz.
Chunki Arslonxon minorasi me'morlik san'ati asari sifatida go'zallik qonuniyatlari
asosida bunyod etilgan; tog' esa tabiat yaratgan ulug'vor go'zallik. Zavod mo'risida
ham, axlat «tog'»ida ham hajm, miqdor boru, lekin bir narsa–go'zallik yetishmaydi.
Minora bilan tog'dagi hajmni salobatga aylantiruvchi unsur, bu–go'zallik.
Fojeaviylik xususiyatida ham go'zallikning ishtirokini ko'rish mumkin. Misol
sifatida Lev Tolstoyning «Urush va tinchlik» romanidagi Austerlisda bo'lib o'tgan
rus va fransuz qo'shinlari to'qnashuvidan so'ng, jang maydonida yarador bo'lib
yotgan knyaz Andrey Bolkonskiyni eslaylik: bir qo'lida bayroq dastasini
ushlagancha ko'm-ko'k maysada moviy osmonga qarab yotgan, oppoq mundirli
botir yigit–bayroqdor zobitning tepasiga kelgan Napoleon uni o'lgan deb o'ylab, bu
manzaradan hayratlanib: «Mana bu–go'zal o'lim!», deydi. Bu o'rinda asar
qahramonining o'limi- fojeaviylik, o'limning qahramonlikka aylanishi–ulug'vorlik;
fojeaviylik bilan ulug'vorlik xususiyatlarining omuxtalashuvi natijasida esa go'zal
manzara, qayg'uli va ulug'vor go'zallik vujudga kelgan.
San'at nafosatshunoslikning obyekti sifatida o'ziga xos olam. Unda
nafosatning xususiyatlari bo'rtib ko'zga tashlanadi. Shunga ko'ra uni nafosatga
burkangan ijtimoiy hodisa deyish mumkin. San'at hayotni in'ikos ettirar ekan,
insonning o'zini o'ziga ko'rsatuvchi ulkan ko'zgu vazifasini o'taydi. U insonni
o'rgatadi, da'vat etadi, go'zallashtiradi. Bu vazifalarni bajarishda nafosatshunoslik
san'atning ko'makchisi, yetakchisi hisoblanadi. Nafosatshunoslik bir tomondan,
san'atning paydo bo'lishidan tortib, uning turlariyu janrlarigacha, san'at asarining
ichki murvatlaridan tortib, san'atkorning ijodkorlik tabiatigacha bo'lgan barcha
jarayonlarni o'rganadi. Ikkinchi tomondan, san'at uchun umumiy qonun-qoidalarni
ishlab chiqadi va tadbiq etadi. Uchinchi tomondan, esa san'at asarini idrok
etayotgan kishi ruhidagi o'zgarishlarni nafosat nuqtai nazaridan tadqiq qiladi.
Shunday qilib, nafosatshunoslik san'atni to'la qamrab oladi va uning ich-
ichiga kirib boradi: badiiy asarning yaratilish arafasidagi shart-sharoitlardan tortib,
to u bunyodga kelib, asl egasi-idrok etuvchiga yetib borgunigacha bo'lgan va
undan keyingi jarayonlarni tadqiq etadi hamda ulardan nazariy xulosalar chiqaradi.
Zotan «San'at falsafasi» iborasining siri ana shunda.
Nafosatshunoslik - falsafiy fanlar tarkibiga kiruvchi mahsus soha. Falsafani
esa, o'zingizga ma'lumki, fanlar podshosi deb atashadi. Darhaqiqat, u fanlar
podshosi sifatida barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlarni o'z qamroviga
olib, ulardan umumiy xulosalar chiqarib, shular asosida insoniyatni haqiqat tomon
yetaklaydi. Shu bois tafakkurni falsafaning tadqiqot obyekti deb atash maqsadga
muvofiq bo'ladi. Nafosatshunoslik - falsafiy fan sifatida, barcha san'atshunoslik
fanlari erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, shu xulosalar asosida
insonni go'zallik orqali haqiqatga yetishtirishga hizmat qiladi. Bundan tashqari
nafosatshunoslik ishlab chiqqan qonun-qoidalar barcha san'atshunoslik fanlari
uchun umumiylik xususiyatiga ega. Masalan, uslub, ritm, kompozisiya v. h.
borasidagi qonuniyatlar barcha san'at turlariga taalluqli. Hyech bir alohida san'at
turi haqidagi fan bunday imtiyozga ega emas. Masalan, adabiyotshunoslik ishlab
chiqqan qofiya nazariyasini musiqa yoki me'morlik san'atiga tadbiq etib bo'lmaydi.
Ma'lumki, san'at asarining mavjud bo'lishi uchun to'rt shart-unsur albatta
zarur. Bular: ijodkor-badiiy asar-badiiy asarni idrok etuvchi-vositachi. Yuqoridagi
misol nuqtai nazaridan qaraydigan bo'lsak: yozuvchi–roman–kitobxon–tanqidchi.
Adabiyotshunoslik bularning har birini odatda alohida-alohida o'rganadi. Deylik,
yozuvchi Odil Yoqubov ijodiy faoliyati haqida adabiy portret-alohida, uning
«Ulug'bek xazinasi» romani to'g'risida tadqiqiy maqola alohida, zamonaviy
kitobxonning didi, saviyasi va talablariga bag'ishlangan mulohaza-maqola alohida,
«Ulug'bek xazinasi» romaniga taqriz esa alohida yozilishi mumkin.
Nafosatshunoslik fani hammasini biryo'la, muayyan tizim sifatida tadqiq etadi va
bu tadqiqot umumlashtiruvchilik, nazariylik xususiyatiga ega bo'ladi. Shunday
qilib, nafosatshunoslikning falsafiy mohiyatini ko'rib o'tdik. Endi uning boshqa
fanlar bilan o'zaro munosabatlariga to'xtalamiz.
Nafosatshunoslik qadim-qadimlardan ko'pgina fanlar bilan mustahkam
aloqada rivojlanib kelgan. Shulardan biri bo'lgan falsafa haqida, ular orasidagi
bog'liqlik to'g'risida yuqorida aytib o'tdik. Nafosatshunoslik uchun yana bir
aloqador, «qadrdon» fan axloqshunoslikdir. Bu ikkala fan shu qadar bir-biriga
yaqinki, hatto ba'zi davrlarda ular yetarli darajada o'zaro chegaralanmagan. Chunki
insonning xatti-harakati va niyati ko'pincha ham axloqiylikka, ham nafosatga
tegishli bo'ladi, Ya'ni muayyan ijobiy faoliyat ham ezgulik, ham nafosat
xususiyatlarini o'zida birvarakay mujassam qiladi. Shu sababli «Avesto», «Bibliya»
va «Qur'on» kabi muqaddas kitoblarda, Suqrot, Aflotun, Forobiy singari qadimgi
faylasuflar ta'limotlarida axloqiylikni-ichki go'zallik, nafosatni-tashqi go'zallik
tarzida
talqin
etganlar.
Bundan
tashqari,
ko'rib
o'tganimizdek,
san'at
nafosatshunoslikning asosiy tadqiqot obyektlaridan hisoblanadi. Har bir san'at
asarida esa axloqning dolzarb muammolari ko'tariladi va ijodkor eng yuksak
axloqiy darajani badiiy qiyofalar orqali in'ikos ettiradi. Bu in'ikos bevosita ijobiy
qahramonlar qiyofasida amalga oshsa, bilvosita salbiy voqyea-hodisalarga muallif
nuqtai nazari orqali ro'y berishi mumkin. Ya'ni biror bir badiiy asarda ijobiy
qahramonlar, umuman, bo'lmaydi, lekin undagi voqyea-hodisalarga ijodkor o'z
zamonasi erishgan axloqiy yuksaklikdan turib baho beradi. Shu bois mutlaqo
axloqsiz tarzdagi badiiy asarning bo'lishi mumkin emas. Demak, nafosatshunoslik
o'rganayotgan har bir badiiy asar ma'lum ma'noda axloqshunoslik nuqtai nazaridan
ham tadqiq etilayotgan bo'ladi. Biroq, bunday yaqinlik, yuqorida aytganimizdek,
aslo aynanlikni anglatmaydi. Bu ikkala fanning tadqiqot obyektlari orasidagi farqni
birinchi bo'lib buyuk Arastu nazariy jihatdan isbotlab bergan edi; u, ezgulik faqat
harakatda, go'zallik esa, harakatsiz ham namoyon bo'ladi, degan fikrni bildiradi.
Darhaqiqat, axloqiylik faqat insonning xatti-harakati, qilmishi orqali yuzaga
keladi; odam toki harakatsiz ekan, biz uning na yaxshiligini, na yomonligini
bilamiz; muayayn xatti-harakat sodir qilinganidan keyingina biz uni yo ezgulik, yo
yovuzlik, yo yaxshilik, yo yomonlik sifatida baholaymiz. Go'zallik esa, o'zini
harakatsiz ham namoyon etaveradi. Olaylik, Ko'kaldosh madrasasi. U hyech
qachon harakat qilmaydi, lekin go'zallik sifatida mavjud, harakatsizligidan uning
go'zalligiga putur yetmaydi. Bundan tashqari, axloqning qonun-qoidalari,
nasihatlar, hikmatlar umumiylikka, barchaga bir xilda taalluqlik xususiyatiga ega.
Nafosat esa muayyanlikni, aniqlikni yoqtiradi. Masalan, axloqshunoslikdagi
«yaxshi odam» tushunchasi hammaga–ayolga ham, erkakka ham, yoshu-qariga
ham tegishli bo'lishi mumkin. Nafosatshunoslikda esa, «go'zal odam» tushunchasi
yo'q; yo «go'zal yigit», yo «go'zal qiz» degan tushunchalargina mavjud. Chunki,
erkak kishidagi chiroyli mo'ylov faqat erkakning yuzida, ayol kishidagi husnlardan
biri-ko'krak faqat ayol kishi vujudida go'zallikka ega. Endi mo'ylov burab
so'zlayotgan ayolni-yu, siynaband taqib yurgan erkakni tasavvur qiling! Boyagi
go'zalliklar xunuklikka aylanadi-qoladi. Shuningdek, go'zallik bir vujudda ham
faqat o'z o'rnini talab qiladigan «o'ta injiqlik» xususiyatiga ega. Shu joyda olmon
nafosatshunosi Fexner qo'llagan misolni keltirish o'rinlidir. Uning fikricha qiz
bolaning yuzidagi qizillik uning go'zalligidan dalolat beradi. Biroq, qizillik uning
burun ustiga ko'chsa–xunuklikka aylanadi. Demak, axloq uchun–umumiylik,
nafosat uchun esa–muayyanlik mavjudlik sharti hisoblanadi. Nafosatshunoslik
ruhshunoslik (psixologiya) bilan ham mustahkam aloqada. Ma'lumki, insonning
ruhiy hayotini o'rganar ekan, ruhshunoslik, hissiyotlar masalasiga katta o'rin
beradi. Go'zallikni, san'at asarini yaratish va idrok etish ham, ma'lum ma'noda
hissiyotlar bilan bog'liq. Masalan, oddiy harsang tosh kishida alohida bir hissiy
taassurot uyg'otmaydi. Lekin toshga haykaltarosh qo'l urganidan so'ng, undan
hayot nafasi, insoniy hissiyotlar ufurib turadi. Gap bunda toshga odam qiyofasi
berilganida emas, balki shu qiyofaga bir lahzalik insoniy tuyg'ularning
jamlanganidadir; boshqacharoq qilib aytganda, ijodkor toshga o'zi tomoshabinga
yetkazishni maqsad qilib qo'ygan hissiyotlarning suratini chizadi va oddiy toshni
haqiqiy san'at asariga aylantiradi. Agar ijodkor-haykaltarosh ana shu hissiyotlarni
o'zi mo'ljallagan darajada tomoshabinga yetkaza olsa va tomoshabinda o'sha
hissiyotlarga yo aynan, yo monand tuyg'ular uyg'ota olsa, mazkur haykal haqiqiy
san'at asri hisoblanadi. Nafosatshunoslik haykaltaroshdan haykalga, haykaldan
tomoshabinga o'sha hissiyotlarning qay darajada o'tgan-o'tmaganligini, ya'ni,
badiiy qiyofa qanchalik puxta yaratilganligini o'rganadi va shu asosda asarni
baholaydi. Ruhshunoslik esa ana shu xissiyotlarning o'zini o'rganadi. Bundan
tashqari ruhshunoslik asar g'oyasidan tortib, to badiiy asar–nafosatli qadriyat
vujudga kelgunga qadar bo'lgan ijodkorning hissiyotlar olamini o'rganadi. Albatta,
bu o'rganishlar alohida-alohida, muxtor holda emas, balki ikkala fanning bir-biri
bilan hamkorligi, birining ikkinchisi hududiga o'tib turishi vositasida ro'y beradi.
Shu bois ruhshunoslikka ham, nafosatshunoslikka ham teng aloqador bo'lgan san'at
ruhshunosligi va badiiy ijod ruhshunosligi deb atalgan yo'nalishlar mavjud.
Shuningdek, nafosatshunoslikning sosiologiya (ijtimoiyshunoslik) bilan
aloqadorligi ham muhim. Ma'lumki, har bir san'at asari alohida inson shaxsiga
e'tibor qilgani xolda, jamiyatni ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida badiiy tadqiq
qiladi. Hatto inson va jamiyat bevosita aks etmagan manzara janridagi asarda ham,
ijtimoiylik jamiyat a'zosi–muallif qarashlarining bilvosita in'ikosi bo'lmish uslubda
o'zini ko'rsatadi. Zero asar muallifi hyech qachon o'zi mansub jamiyatdan chetda
«tomoshabin» bo'lib turolmaydi. Chunonchi, yirik asarlar sosiologik tadqiqotlar
uchun o'ziga xos material bo'lib hizmat qiladi. Bundan tashqari, sosiologiya
jamiyat bilan san'atning o'zaro aloqalarini, san'atning ijtimoiy vazifalarini
o'rganadi; san'atkorning jamiyatdagi o'rni, mavqyei, o'quvchi va tomoshabinlarning
ijtimoiy demografik holatlarini tadqiq etadi; shaxs ijtimoiylashuvida san'atkor va
san'at asarining ahamiyatini tahlil qiladi. Bu muammolarni atroflicha o'rganish
uchun mahsus san'at sosiologiyasi sohasi ham mavjud. U ham ijtimoiyshunoslikka,
ham nafosatshunoslikka birday tegishlidir. Ayni zamonda, muayyan san'at asarlari,
janrlari va turlarining jamiyatdagi mavqyeini aniqlab beruvchi mahsus sosiologik
so'rov
usullari
ham
mavjudki,
ular
shubhasiz,
san'at
taraqqiyotiga,
nafosatshunoslikning san'at sohasida to'g'ri yo'nalish tanlashiga ko'maklashadi.
Nafosatshunoslikning dinshunoslik bilan aloqasi alohida diqqatga sazovor.
Chunki din va san'at doimo bir-birini to'ldirib keladi va ko'p hollarda biri boshqasi
uchun yashash sharti bo'lib maydonga chiqadi. Buning ustiga, har bir
umumjahoniy dinning «o'z tasarrufidagi» san'at turlari bor: buddhachilik uchun-
haykaltaroshlik, nasroniylik uchun-tasviriy san'at, musulmonchilik uchun-badiiy
adabiyot. Shuningdek, barcha umumjahoniy dinlar o'z ibodatxonalarini taqazo
etadi. Ibodatxonalarning esa me'morlik san'ati bilan bog'liqligi hammamizga
ma'lum. Umuman olganda, dinlar deyarli barcha san'at turlari bilan aloqadorlikda
ish ko'radi. Asrlar mobaynida, ana shu aloqalar natijasi o'laroq, san'at asarining
o'ziga xos ko'rinishi–diniy-badiiy asar vujudga keldi. «Abu Muslim jangnomasi»,
Shohi Zinda me'morlik majmuidagi inshootlar, Kyoln jomesi, Rembrandtning
«Muqaddas oila» asari, Hindi-Xitoy mintaqasidagi Buddha ibodatxonalari ana
shunday diniy-badiiy asarlardir. Ularda diniy g'oyalar badiiyat orqali ifoda topgan.
Nafosatshunoslik bunday asarlarni tadqiq etar ekan, albatta, dinshunoslik bilan
hamkorlik qilmay iloji yo'q: u o'sha diniy g'oyalarning mohiyatini, har bir
umumjahoniy dinning san'at oldiga qo'ygan talablarini yaxshi bilmog'i va hisobga
olmog'i lozim.
Nafosatshunoslikning pedagogika bilan aloqasini biz tarbiya muammolarini
hal qilishda ko'ramiz. Chunki pedagogika ham ma'lum ma'noda nafosat tarbiyasi
bilan shug'ullanadi. Lekin bu tarbiya alohida-alohida, mustaqil qismlarga bo'lingan
holda, turli yosh va sohalar uchun mahsus belgilangan tarbiya tarzida, ya'ni
muayyan, aniq chegaralarda olib boriladi. Masalan, maktabgacha tarbiya,
o'quvchilar tarbiyasi, sportchilar tarbiyasi v. h. Pedagogika ana shu soha va yoshlar
bo'yicha
olib
borilayotgan
nafosatli
tarbiya
muammolarini
o'rganadi.
Nafosatshunoslik esa nafosat tarbiyasining umumiy qonun-qoidalarini ishlab
chiqadi, ya'ni, inson tug'ilganidan boshlab to o'lgunigacha bosib o'tadigan
bosqichlar uchun umumiy bo'lgan tarbiya falsafasi sifatida ish ko'radi. Demak, rus
nafosatshunosi M. Kagan aytganidek, pedagogika tarbiya borasida taktik tabiatga
ega bo'lsa, nafosatshunoslik uning strategiyasidir.
Shuningdek, nafosatshunoslik semiotika – belgilar va belgilar tizimi haqidagi
fan bilan ham aloqador. Chunki san'at asari belgilar orqali namoyon bo'ladi.
Masalan, harflar, notalar v.h. Boshqacharoq qilib aytganda, bilish va baholash
faoliyati natijalarini, ya'ni semantik va pragmatik axborotni o'zida mujassam qilgan
san'at asari o'sha axborotni yetkazib berishga ham mo'ljallangan. Ana shu san'atning
belgi bilan bog'liq tomonini, kommunikativ-vositachilik jihatini semiotika o'rganadi.
Ayni paytda, fanimizda tuzilmali-semiotik nafosatshunoslik deb atalgan nazariya
ham mavjud. Unda san'at mahsus til yoki belgilar tizimi, alohida san'at as ari esa ana
shu tizim belgisi yoki o'sha tizim belgilarining izchilligi sifatida olib qaraladi. Zero
bunda belgi san'at asarini idrok etuvchiga yetkazib beruvchi hodisa tarzida
o'rganiladi.
Bundan tashqari, nafosatshunoslik kibernetika, ekologiya va yuqorida aytib
o'tganimizdek, barcha san'atshunoslik fanlari bilan ham yaqin aloqadorlikda ish
olib boradi.
Har bir fanning inson va jamiyat hayotida o'ziga xos amaliy ahamiyati bor.
Nafosatshunoslik ham bundan mustasno emas. Fanimiz, avvalo, kundalik
hayotimizda nafosat tarbiyasini to'g'ri yo'lga qo'yish borasida katta ahamiyatga ega.
Erkin, demokratik jamiyatimizning har bir a'zosi go'zallikni chuqur his etadigan, uni
asraydigan nafis did egalari bo'lishlari lozim; haqiqiy badiiy asar bilan saviyasi past
asarni farqlay bilishlari, «ommaviychilik san'ati»ni rad qila olishlari lozim. Ana shu
nuqtai nazardan qaraganda, nafosatshunoslik jamiyatning barcha a'zolari uchun
muhim ahamiyatga ega.
Nafosatshunoslikning, ayniqsa, badiiy asar ijodkorlari uchun amaliy
ahamiyati katta. Chunonchi, biror bir san'at turida ijod qilayotgan san'atkor birinchi
galda, ma'lum ma'noda, o'z sohasining bilimdoni bo'lishi kerak. Deylik, bastakor
notani bilmasdan, musiqali asar yaratish qonun-qoidalarini, shu jumladan,
musiqaga ham taalluqli bo'lgan nafosatshunoslikning umumiy qonuniyatlaridan
behabar xolda tuzukroq asar yaratishi dargumon. Ba'zilar daho san'atkorlar qonun-
qoidalarsiz ham ijod qilaveradilar, degan noto'g'ri tasavvurga egalar. Vaholangki,
daholarning o'zlari ko'p hollarda nafosat nazariyasi bilan shug'ullanganlar. Misol
tariqasida, Jomiy, Navoiy, Leonardo da Vinchi, Shiller, Shopen kabi buyuklarning
nomlarini eslash kifoya.
Badiiy asarni tadqiq etuvchi olimlar, tanqidchilar-san'atshunoslar va
adabiyotshunoslar uchun ham nafosatshunoslikni bilish zarur. Deylik, «sof teatr» -
faqat sahna san'atinigina yaxshi bilgan san'atshunos u qanchalik iste'dodli
bo'lmasin, yuksak talab darajasida tadqiqot olib borolmaydi, hatto e'tiborga molik
maqola ham yoza olmaydi. Chunonchi, u dramaturgiyadan, musiqadan, uslub va
kompozisiya qonun-qoidalaridan, bir so'z bilan aytganda, nafosatshunoslik
qonuniyatlaridan habardor emas. Natijada uning tadqiqoti, maqolasi yoki taqrizi
biryoqlama, falsafiy umumlashmalardan xoli, jo'n va sayoz jumlalar yig'indisidan
iborat bo'lib qoladi.
Nafosatshunoslikning san'atni xalq orasida yoyadigan, targ'ib etadigan
tashkilotlar rahbarlari uchun ahamiyati, ayniqsa, muhim. Bordiyu ma'naviyat va
mafkura sohalariga matasaddi rahbarlar nafosatshunoslikdan behabar bo'lsalar,
Xudo urdi deyavering. O'sha viloyat, tuman, shahar yoki tashkilotlarda yuzaki
qaraganda kulgili, latifanamo, aslida esa san'at uchun fojiali holatlar yuzaga keladi.
Diqqatingizni totalitar tuzum davrida bo'lib o'tgan kulgili bir voqyeaga
qaratmoqchimiz.
Voqyeaning tafsiloti qo'yidagicha; viloyat teatrlaridan birida yosh iste'dodli
rejissyor ishlay boshlaydi. Dastlab hamma ish yaxshi boradi. Lekin nima bo'ladi-
yu, viloyat ichki ishlar boshqarmasining boshlig'i ishdan bo'shatiladi. Sho'rolar
tuzumi odatiga ko'ra, nomenklatura odami ishsiz qolishi mumkin emas, kichik
bo'lsa ham rahbarlik lavozimiga o'tkazilishi kerak. Oqibatda uni teatrga direktor
qilib yuborishadi. Yangi rahbarga teatrda o'rnatilgan ish tartibi yoqmaydi-bunday
xolat unga intizomsizlik bo'lib tuyuladi: qarasa, aktyorlar peshinga yaqin goh
peshindan keyin repitisiyaga kelishar ekan. U rejissyordan hamma yo soat
to'qqizdan oltigacha, yoki o'ndan yettigacha ishlashini, sho'rolar davlatida hamma
uchun ish soatlari bir xil ekanini uqtirmoqchi bo'ladi. Rejissyor esa, aktyorlar
ertalabdan uyda, oyna qarshisida o'z rollarida mashq qilishlarini, bu yerga faqat
repitisiya va spektakl uchun kelishlarini tushuntirishga harakat qiladi. Lekin yangi
direktor bu hatti-harakat va gaplarni o'ziga qarshi atayin uyushtirilgan isyon deb
tushunadi: teatrda, san'at dargohida o'ziga hos qonun-qoidalar borligini hayoliga
ham keltirmaydi. Natijada ikki oydan ortiq vaqt mobaynida aktyorlar
«intizomsizligi» uchun maosh olmaydilir, ish orqaga qarab ketadi. Nihoyat,
yuqoridagilarga bu gap yetib borgach direktor almashtiriladi. Agar sobiq milisiya
rahbari ozgina nafosatshunoslikdan habardor bo'lganida, teatrda buncha asab
buzarliklar ro'y bermagan, o'zi ham hammaga kulgi bo'lmas edi. Bunday misollar,
afsuski, boshqacharoq shakllarda hozir ham jamiyatimizda uchrab turadi.
Dizaynchi-injenerlar, atrof-muhitni obodonlashtirish bilan shug'ullanadigan
mutahasislar faoliyatiga nafosat ilmining sezilarli ta'siri mavjud. Shuningdek,
korxona rahbarlari, sex boshliqlari mazkur korxona yoki sexda dastgohlar
dizaynidan tortib, devorlar ranglari-yu, «ichki gulzor»larning joylashtirilishigacha
nafosat qonun-qoidalari asosida bo'lishini ta'minlashlari lozim. Zero o'shandagina
ish joyida mehnat unumdorligining oshishi tabiiy. Buning uchun esa mazkur
rahbarlar nafosatshunoslikdan albatta habardor bo'lishlari shart.
Umuman olganda, nafosatshunoslik hamma uchun ham zarur. Chunki inson
zoti bari-bir, hayotda tez-tez san'at asarini idrok etuvchi sifatida maydonga chiqadi.
Deylik,
siz
Samarqandga
«sayohat
qilib
kelgani»
bordingiz. Agar
nafosatshunoslikdan behabar bo'lsangiz, Go'ri Mir maqbarasinig gumbaziga,
Registondagi madrasalar yonida qad ko'targan minoralarga, peshtoqlaridagi ko'hna
arabiy yozuvlarga qiziqib qaraymiz, chiroyli ekan deb mamnuniyat hosil qilasiz.
Bordi-yu, aksincha, nafosat ilmidan habardor bo'lsangiz, u xolda na faqat ularning
chiroyliligini, balki gumbaz shunchaki gumbaz emas, Xudo go'zalligining ramzi
ekanini, «jamol» deb atalishini, minoralar–Tangri qudratining timsoli o'laroq
«jalol» deyilishini, peshtoqlardagi go'zal yozuvlar-oyatlar, Xudoning belgisi
«sifat» deb nomlanishini eslaysiz va olayotgan taassurotingiz bir necha barobar
kuchayadi. Zero nafosatshunoslik orqali biz faqatgina ko'rganlarimizning shakliy
go'zalligini emas, balki ayni paytda shakl bilan birga uning falsafiy mohiyatini ham
idrok etamiz. Shu sababli, fermerga yoki temir yo'l ishchisiga, yoki tijoratchi-
tadbirkorga nafosatshunoslik haqida bosh qotirib o'tirish zarur kelibdimi, degan
gaplar xato va zararlidir.
Yuqorida ko'rib o'tganlarimizdan shu narsa ma'lum bo'ladiki, bugungi kun
nafosatshunoslik fani oldida ulkan vazifalar turibdi. Zotan biz qurayotgan fuqarolik
jamiyati a'zosi har jihatdan kamol topgan, yuksak nafis did egasi bo'lmog'i lozim.
Qolaversa, hozirgi mashinasozlikni, aviasozlikni, umuman, sanoatni zamonaviy
dizaynsiz tasavvur etish mutlaqo mumkin emas. Bunda bevosita texnika
nafosatshunosligining ahamiyati katta. Bunlardan tashqari, ayniqsa yoshlarning
nafosat tarbiyasiga alohida e'tibor berish–zamonning dolzarb talabi bo'lib
bormoqda. Shu bois «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da uzluksiz ta'limni tashkil
etish va rivojlantirish tamoyillaridan biri: «Ta'limning ijtimoiylashuvi-ta'lim
oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda yuksak ma'naviyat,
madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish», deb aniq belgilab qo'yilgani bejiz
emas.
| 