dengizchi haqidagi ertakni va «Odisseya»ning ba'zi epizodlarini eslatadi.
Shuningdek, qadimgi Misrda masal janri ham rasmona rivojlangan. «Unamunaning
sargardonligi» qissasi esa qadimgi Misr realistik nasrining ajoyib namunasidir.
Qadimgi Misr she'riyati shakllarining turli-tumanligi, qabul qilingan
muayyan uslub, she'r tuzilishi san'ati, ba'zan ma'lum
darajadagi balandparvozlik
undagi bizning nigohimizdan yiroq bo'lgan uzoq taraqqiyot yo'lini ko'rsatib turadi.
qadimgi Misr muhabbat lirikasi orasida birinchi shoir ayol hisoblangan, qadimgi
Yunon shoirasi Sapfoda juda ko'p asrlar avval yaratilgan ayol shoir qalamiga
mansub she'rlar bor.
Qadimgi Misrda teatr tomoshalarining mavjud bo'lganligiga hozir hyech
qanday shubha bo'lishi mumkin emas. qadimgi Misr teatri dastlab dafn
marosimidagi ma'budlarning o'zaro dialoglari, shuningdek, turli ma'budlar
sharafiga o'tkaziladigan xalq sayllari va bayramlarida o'sha ma'budlar hayotidan
olingan lavhalarni sahnalashtirish natijasida bunyodga kelgan. Ma'budlar rolini
kohinlar o'ynagan. Bunday sahnalar qadimgi podsholik davridayoq, ya'ni
bundan
4,5-4 ming yillar avval ijro etilgan. O'shanday sahna-pesalardan bizgacha birginasi
saqlanib qolgan. Uni fanda «Memfis ilohiyoti yodgorligi» deb atashadi. Kohinlar
tasavvuridagi kosmologiya bayoni bo'lmish bu matnda Memfis ma'budi Pta
tomonidan olamning yaratilishi va Osiris hamda uning o'g'li ma'bud Gor haqidagi
juda qadimgi mifologik syujetlar, parchalar keltirilgan. Keyingi davrlardagi
matnlar ham mifologik mazmunda bo'lib, ularda ko'proq ma'bud Gor ishtirok etadi.
Bu tasodifiy emas. qadimgi Misrda hukmron bo'lgan tasavvurga ko'ra, Gor taxtda
o'tirgan har bir fir'avnning timsoli sifatida qabul qilingan, u har bir hukmdor uchun
namuna, ideal hisoblangan.
Gerodot yunoniylarning Dionisiy misteriyalarini Misr xalq diniy bayramlari
bilan solishtirib, ular orasida shunchalik ko'p
umumiylik topadiki, natijada
yunonlar misrliklarning bayramlari va urf-odatlarini qabul qilganlar, degan
xulosaga keladi. Dramatik matnlarni o'rganish misrshunoslarni qadimgi Misr teatri
o'zining diniy-ilohiy mohiyatiga qaramay, faqat tor doiradagi diniy mavzular bilan
cheklanib qolgan emas.
Chunonchi, «Tobutlar matnlari»da, undan keyin
»Mayyitlar kitobi»ning 78-bobida Gor va boshqa mifologik personajlar ishtirok
etgan komediyadan parchalar saqlanib qolgan. Unda ma'bud Gorning elchisi qator
xolatlarda kulgili ahvolga tushib qoladi. «Mayyitlar kitobi»ning 39-bobida ham
Misr iblisi-ilon Appop ishtirok etgan kulgili ssenariydan parcha berilgan.
Mazmunan dunyoviy bo'lgan teatrni qadimgi Misrda mavjud ekani g'oyatda
qiziqarli. Undagi rollarni kohinlar emas mutahassis aktyorlar bajargan. Edfulik Enxeb
degan kimsaning tarjimai xoli yozilgan bitikdan uning
sayyor artist va musiqachi
bo'lganligini anglash mumkin. Hozirgacha bu bizga yetib kelgan shu xildagi yagona
matndir. U qadimgi Misrda professional tayetrlarning, ya'ni dunyoviy teatrlarning
mavjudligini isbotlashi bilan qimmatli. Demak, Qadimgi Yunon va qadimgi Hind
teatridan ancha avval ham Sharqda mavjud bo'lgan ekan.
Qadimgi Misrda musiqa va musiqachilar hurmat-e'tiborga sazovor
bo'lishgan. Qadimgi misrliklarning musiqaga katta qiziqishi bilan qaraganliklarini
bizgacha yetib kelgan yodgorliklar to'la isbotlab beradi. qadimgi cholg'u
asboblaridan tashqari, bizgacha cholg'u chalayotgan musiqachilarning nomlari ham
saqlanib qolgan. Mirza-hattotga nasihatlardan birida uning nay va sibirg'a chalishi
chiltorga jo'r bo'lishni bilish, next deb atalgan musiqiy asbob yordamida qo'shiq
ayta olishi kerak, deyiladi. Unda qo'shiqchilar va musiqachilar ham erkaklardan,
ham ayollardan bo'lgan. Demak, musiqa Qadimgi Misr maktablari dasturidan o'rin
olgan. Etnografik ma'lumotlar, shuncha uzoq tarixiy davr o'tishiga qaramay, Yuqori
Misr fallohlari, qadimgi Misrdagi musiqiy unsurlar
saqlanib qolganliklarini
ko'rsatadi. Mushuk va sichqon haqidagi qo'shiq buning dalilidir.
Shunday qilib, Qadimgi Misrda vujudga kelgan nafosatli g'oyalar, ijodiy
tamoyillar, janrlar keyingi davrlar nafosat ilmi rivojiga harakatlantiruvchi ma'naviy
kuch sifatida ta'sir ko'rsatganiga shubha yo'q.
Sharqda vujudga kelgan boshqa qadimgi davlatlarda yashagan xalqlar ilgari
surgan nafosatli g'oyalar ham katta ahamiyatga ega. Chunonchi, muqaddas
«Bibliya» kitobining avvalgi qismi bo'lmish «Ahd ul-qadim»ni qadimgi yaxudiylar
dini bilan bog'liq Falastin so'z san'atining ulkan yodgorligi deb atash mumkin.
Unda va keyinchalik qo'shilgan boshqa qismlarda qadimgi adabiyotning diniy
asotirlar, tarixiy afsonalar, qahramonlik eposi shakllarida aks etganini ko'rish
mumkin. Ularda go'zallik haqidagi tasavvur o'z o'zini diniy-mifologik shaklda
namoyon qiladi. Bibliyadan o'rin olgan asarlarning ko'pchiligida Shumer-Bobil va
Misrda ilgari surilgan g'oyalar ta'sirini ko'rish mumkin.
Tahminan milodgacha bo'lgan II ming yillik o'rtalarida shimoliy g'arbiy
Hindistonga, hozirgi Panjob mintaqasiga g'arbdan Hindukush dovonlari orqali
o'zlarini oriylar deb atagan jangovar qabilalar kirib kela boshladilar.
Ular na faqat
harbiy iste'dodga, balki shoirlik qobiliyatiga, dunyoning qandayligi-uning qanday
bo'lishi kerakligi haqidagi o'z qarashlariga ham ega edilar. Ularning alqovlari,
sharqiyalari eng qadimgi xind yodgorligi
«Rigveda»ga asos bo'ldi.
«Veda»-
muqaddas bilim, «Rigveda»-alqovlar vedasi demakdir.
«Rigveda»dagi qator mifologik personajlarning «Avesto»da o'xshashi
mavjudligini ham aytib o'tish lozim; nomlar o'xshashligidan tortib syujetlar
o'xshashligigacha uchratish mumkin. Bundan tashqari har ikki diniy tizimda
sig'inish obyekti umumiy; «Rigveda»da ham, «Avesto»da ham olovga sig'inish
e'tiqodiy asos sifatida namoyon bo'ladi. Bunday o'xshashliklar juda ko'p.
«Rigveda»da so'zning ahamiyati alohida o'rin tutadi. Ma'budlarni
e'zozlashda so'z-ibodat qurbonliqdan kam hisoblangan emas. So'z-poklovchi,
muqaddas omil hisoblangan, «Rigveda»da u ma'buda Voch («voc»–«so'z», «nutq»
degani) timsolida jonlantirilgan.
Sharqiya-alqovlarni shoir-kohinlar rishilar yaratganlar. Rishilar san'ati
bizning hozirgi baxshi-shoirlarimiz san'atiga o'xshash otadan o'g'ilga o'tgan.
Oriylarning Hindiston ichkarisiga kirib boraverishi bilan tabaqaviy to'siqlar yo'qola
borgan; rishilar uchun zot emas, iste'dod birinchi o'ringa chiqqan.
«Rigveda» - she'riy matn. Uning she'riy o'lchovi xijolarning muayyan
soniga asoslangan. Ayni paytda uzun va qisqa xijolar farqlanadi. «Rigveda»da
1028 sharqiya-alqovlar mavjud. Uzoq zamonlardan buyon Hindistonda bu
sharqiyalar musiqa jo'rligida ijro etilishi odat tusiga kirgan. Chunonchi,
«Samaveda»-butunasicha musiqaga solingan «Rigveda» sharqiyalaridan iborat.
«Avesto»dagi kabi «Rigveda»da ham nur nafosati alohida o'rin tutadi. Juda
ko'p sharqiya-alqovlar muqaddas olov ma'budi Agniga bag'ishlangan. qadimiy
yodgorlikning birinchi alqovi-sharqiyasidayoq Agni «shoirona zakiy, haqiqiy
charaqlagan sharaf sohibi» deb ta'riflanadi. Agniga nisbatan «go'zal yoqilgan»,
«go'zal qiyofali» «charaqlagan» singari sifatlashlar qo'llaniladi; go'zallik haqidagi
tasavvur nur bilan bog'liq tarzda namoyon bo'ladi.
Qadimgi
Hindiston
falsafiy-nafosatli,
diniy-axloqiy
tafakkurida
