ishlab
chiqilgan
va
mustahkamlangan,
sayqal
berish
texnikasi
mukammallasha boshlagan. Shuning uchun ularga faqat moddiy mada niyat
namunalari emas, balki san'at yodgorliklari sifatida
ham qarash maqsadga
muvofiq.
Shuningdek, Shumer haykaltaroshligining eng qadimgi namunalari anchayin
qo'pol va ibtidoiy. Haykaltarosh hali tosh bo'lagiga inson qiyofasini singdirish
mahoratiga erishmagan, shu sababli odam harakatsiz, qotib qolgan qiyofada aks
ettiriladi. Faqat uning yuzidagina san'atkorning bir
oz erkin harakat qilganini
sezish mumkin. Ayniqsa, bu doimo ifodaviylik bilan ajralib turadigan ko'zlar
tasvirida yaqqol seziladi. Releflarda aks ettirilgan odamlar va hayvonlarning
ifodasi ham ana shu harakatsiz va ibtidoiy tasvir usulida yaratilgan.
Shumerliklarda
va
umuman,
nafosatli
tafakkurning
kelib chiqishi
asotirnomaga (mifologiyaga) borib taqaladi. Ma'lumki, qadimgi odam oldida
turgan turli xil masalalardan biri nafosatli tabiatga ega bo'lish edi. Bu masalani
o'ziga xos hal etish uchun u dastlabki usul – mifologiyadan foydalandi. Shu bois
asotirlarni inson yaratgan
ilk nafosat konsepsiyasi, umumlashma deb atash
mumkin; faqat u nazariy emas, balki badiiy, timsoliy shaklda ifodalangan. Zero
asotirlardagi badiiy ong o'zi haqida, o'zining real borliq go'zalligi bilan bog'liqligi
haqida fikr yuritishga ilk bor intiladi. Boshqacharoq qilib aytganda, asotir qadimgi
tarixda birinchi
bor olamni badiiy borliq, sifatida taqdim etadi.
Shumer adabiyotidagi yana bir xususiyat, unda epik dostonlarning vujudga
kelishidir. Hozirgacha 100 misradan tortib 600 dan ortiq misrani o'z ichiga olgan
to'qqizta ana shunday doston mavjud. Ular xajmidan qat'iy nazar, muayyan bir
qahramonlik, muayyan bir xolatni o'z ichiga oladi. Biroq, bunday epizodlar bir-biri
bilan bog'lanmagan. Sababi Shumer shoirlari bu alohida epizodlarga birlashtirib
yaxlit asar haqida o'ylamaganlar. Buni esa birinchi marta
Bobilon shoirlari amalga
oshirganlar. Zero, Gilgamesh haqidagi doston bunga misol bo'la oladi.
Shunday qilib, Shumer san'ati va adabiyoti insoniyat tarixidagi dastlabki
nafosatli g'oyalardan va iboralardan bizni habardor qiladi, bizga ba'zi adabiy
janrlarning kelib chiqishi bilan tanishish imkonini beradi. Shumerliklarning
shimoliy qo'shnisi bo'lmish akkadlar bilan asrlar mobaynida olib borgan janglari
oqibatida akkadlar podshosi Sergon 1 (m.a. 2369-2314 yillar) Shumerni Akkadga
bo'ysindirdi. Dastlab
akkadlar somir tilini ham, yozuvini ham ham qabul qiladilar
va birgalikda somir-akkad madaniyatini yaratadilar. Keyinchalik bu ikki xalq
qo'shilib Bobil davlatini tashkil etadi, akkad tili esa asosiy tilga aylanadi. Shunda
ham somir tili maktablarda o'qitiladigan o'lik til, ovro'poliklar uchun lotin tili
qanday bo'lsa shunday til bo'lib qoladi.
Umuman olganda, Qadimgi Sharq
madaniyati ko'ptillilik yohud ikki tillilik asosida bunyodga kelgan.
