Samarqand – 2015

aloqasini ta'kidlab ko'rsatadi. Uning ideali-ma'nan va jisman go'zal inson. U 
insonni san'atning asosiy obyekti sifatida olib qaraydi, san'atning nafosatli va 
axloqiy me'zonlari masalasini o'rtaga tashlaydi hamda shular orqali ijodiy 
jarayonni ochib berishga urinadi. 
San'at Suqrotning fikriga ko'ra, taqlid orqali hayotni in'ikos ettirishdir. Lekin 
bunday taqlid aslo nusxa ko'chirish emas. Haykaltarosh Porrasiy bilan suhbatida 
mutafakkir san'atkor insonni, tabiatni, voqyelikni umumlashtirish orqali qaytadan 
jonlantiradi. Haykal ham, ya'ni, tosh ham, boshqa san'at turlaridagi kabi «qalbning 
xolatini», insonning ruhiy-ma'naviy qiyofasini aks ettirishi kerak. Axloqiy 
idealargina in'kor etilishga loyiq. 
Qadimgi Yunon nafosatshunosligida Aflotunning (m.a. 427-347) qarashlari 
diqqatga sazovordir. Uning nafosat borasidagi fikr-mulohazalari asosan «Ion», 
«Fedr», «Bazm», qonunlar», «Davlat» singari asarlarida o'z ifodasini topgan. 
Aflotun Suqrotdan farqli o'laroq, g'oyalar muammosini o'rtaga tashlaydi. 
Uning nazdida asl borliq ana shu g'oyalardan iborat. Umumiy tushunchalar qancha 
bo'lsa, g'oyalar ham shuncha. g'oyalarning o'rni narsalarga nisbatan birlamchi; 
avvalo g'oyalar, undan keyin narsalar. Atrof-tevarakdagi xis etiluvchi narsalar 
hissiyotdan yuksak turuvchi g'oyalarning in'ikosidir. Aflotunning fikriga ko'ra, asl 
go'zallik his etilguvchi narsalar dunyosida bo'lmaydi, u g'oyalar olamiga taalluqli. 
«Davlat» asarida faylasuf g'or haqidagi mashhur masal-afsonani keltirar ekan, 
bizga ko'rinib turgan, biz yashayotgan dunyo bor-yo'g'i soyalar o'yini haqiqiy 
dunyoni ko'rish uchun esa inson ojizlik qiladi. Inson g'or devoriga kishanband 
qilingan tutqunga o'xshaydi, u faqat haqiqiy borliqning soyasini kuzata oladi, 
holos, haqiqiy borliq esa ana shu soya ortida ko'rinmay qolaveradi. Go'zallik ham 
haqiqiy borliqqa taalluqli. Unga hissiyotlar yordamida yetishish mumkin emas, 
faqat aql orqaligina uni anglash mumkin; u-o'zgarmas, zamon va makondan 
tashqarida. Bu o'rinda Aflotunning haqiqiy go'zallik sifatida Xudoni nazarda 
tutayotganini ilg'ash qiyin emas. 
Ana shu nuqtai nazardan kelib chiqqan holda, Aflotun, san'atkorni o'ziga xos 
nus'ha ko'chiruvchi sifatida talqin etadi; u his etiladigan narsalar olamini aks ettiradi, 
bu olam esa o'z navbatida, g'oyalarning nus'halaridir. Demak, san'at asari-nus'hadan 
olingan nusxa, taqlidga taqliq, soyaning soyasi. Shu bois in'ikosning in'ikosi sifatida 
san'at, birinchidan, bilish quroli bo'la olmaydi, aksincha, u aldamchi ro'yo, asl 
olamning mohiyatiga yetib borish yo'lidagi to'siqdir. Ikkinchidin, u axloqqa nisbatan 
betaraf turadi, hatto axloqning buzilishiga ham sabab bo'lishi mumkin. Uchinchidan, 
tomoshabinni ma'naviy yuksaklikka emas, balki ruhiy kasallikka olib keladi.
Aflotun san'atning asl manbaini bilimda emas, ilhomda deb hisoblaydi. 
Uning nazdida shoir «faqat ilhomlangan va jazavaga tushgan paytida, unda es-hush 
yo'qolganida ijod qiladi; toki es-hushi joyida ekan, u ijod va karomat qobiliyatidan 

mahrum». Shoir o'zi anglamagan xolda, telbavor, savdoyi bir xolatda ijod qiladi. 
Shu bois san'at qonun-qoidalarini bilishning o'zigina yetarli emas: san'atkor bo'lib 
tug'ilishi lozim. 
Qadimgi Yunon nafosatshunosligining yuksak cho'qqisi Arastu (m.a. 384-
322) ijodidir. Uning «Hitob» («Ritorika»), «Siyosat», ayniqsa «She'riyat san'ati» 
(«Poetika») asarlarida nafosatshunoslik muammolari o'rtaga tashlangan. 
Arastu go'zallik masalasini o'z tadqiqotlari markaziga qo'yadi. U go'zallikni 
tartib, mutanosiblik va aniqlikda ko'radi. Go'zallikning nisbatan yuksak ifodasi esa, 
tirik jonzotlarda, ayniqsa, insonda namoyon bo'ladi. Go'zallikning yana bir belgisi, 
Arastu fikriga ko'ra, miqdorning cheklanganligi. «Jonsiz narsalar kabi jonli 
mavjudotlar ham hajman oson ilg'ab olinadigan bo'lishlari kerak, deydi faylasuf- 
Shunga o'hshash fabula ham oson esda qoladigan cho'ziqlikka ega bo'lishi shart». 
Go'zallikning eng muhim belgisini esa, Arastu uzviy yaxlitlik deb ataydi. Uning 
talqiniga ko'ra, yaxlitlik ibtido, markaz va intihodan iborat bo'ladi. Arastugacha 
go'zallik va ezgulik aynanlashtirilar edi. Arastu esa birinchi bo'lib ularni farqlaydi; 
ezgulik faqat harakat orqali, go'zallik harakatsiz ham voqye bo'ladi, degan fikrni 
o'rtaga tashlaydi. 
San'at tabiatga taqlid qiladi deganida, Arastu, san'at tabiatnig faoliyat usulini 
in'ikos ettirishini nazarda tutadi. San'at ana shu taqlid natijasida, tabiatga o'xshab 
organizm yaratadi. Mazkur organizm yaratgan san'atkor faoliyati san'at qonun-
qoidalariga bo'ysinadi, u haqiqiy aql-idrokka e'tiqod qilguvchi «ijodiy odatdir». 
Umuman olib qaraganda, san'atning taqlid obyekti odamlarning hatti-harakati, 
hatti-harakat bo'lganda ham, shunchaki emas, balki ularning axloqiy tabiati aks 
etadigan qilmishlaridir. qisqacha qilib aytganda, nafis san'atning vazifasi insoniy 
tabiatni ifodalash, ya'ni unga taqlid qilish. Lekin bu taqliq, bu in'ikos voqyelikdan 
shunchaki nusxa ko'chirish emas, balki ijodiy yondoshuv asosidagi in'ikosdir. Shu 
munosabat bilan Arastu she'riyat va tarixan solishtirib, shunday deydi; «Shoirning 
vazifasi haqiqatan bo'lib o'tgan voqyea haqida emas, balki ehtimol yoki zaruriyat 
yuzasidan ro'y berishi mumkin bo'lgan voqyea haqida so'zlashdir. 
Ma'lumki, Pifagor birinchi bo'lib «forig'lanish» - «katarsis» tushunchasini 
mohiyatan diniy ma'noda qo'llagan edi. Arastu esa uni san'atga nisbatan ishlatadi. 
Forig'lanish Arastu talqiniga ko'ra, san'at o'z oldiga qo'ygan maqsad, hususan, 
fojeaning (tragediyaning) maqsadi. U mohiyatan qo'rquv yo achinish tufayli inson 
qalbini salbiy hissiyotlardan forig'lantiradi. Natijada inson, bir tomondan, taqdir 
ko'rgiliklariga hotirjam qaray boshlasa, ikkinchi tomondan, baxtsizlik girdobiga 
tushganlarga o'zida hamdardlik tuyadi. Ya'ni, san'at insonni olijanoblashtirish, 
yaxshilash hususiyatiga ega Masalan, sizdan oshnangiz tez kunda qaytib beraman 
deb qarz oldi-yu, lekin bir oy bo'lsa ham qaytargani yo'q. Siz g'azabdasiz. 
Oshnangizni endi bir boplab sharmanda qilmoqchi bo'lib yuribsiz. Shu orada 

teatrga tushdingiz. «qirol Lir» spektakli ketayotgan ekan. Lirning fojiasi, otasini 
joni dilidan sevgan Kordeliyaning fojeasi-bo'g'ib o'ldirilgan go'zal qiz egilgan, 
lekin sinmagan haqiqat, adolat sizni larzaga soladi. Sizda pokizalik, halollik, 
timsoli bo'lmish bu odamlar qismatiga achinish, ularga hamdardlik hissi uyg'onadi, 
odatiy turmushning ikir-chikirlari, tashvishlari sizga sahnadagi buyuk insonlar 
jasorati va fojiasi oldida juda mayda ko'rinadi; qarz olgan oshnangiz haqidagi 
o'ylaringiz e'tiborsiz bir narsa bo'lib tuyuladi, kechagi hayollaringizdan o'zingiz 
uyalasiz, qisqasi siz san'at asarini idrok etganinigizdan so'ng mayda hislardan 
forig'lanasiz, ma'naviy jihatdan kechagiga qaraganda bir bosh yuksakka 
ko'tarilasiz. Arastu aytgan katarsis-forig'lanish mana shu. San'at ana shu 
forig'lanish vositasida insonni tarbiyalaydi. 
Shunday qilib, antik davr nafosatshunosligining yuksak nuqtasi sifatida 
Arastu ijodi hanuzgacha kishilik tafakkurida o'z ahamiyatini yo'qotgan emas. 
Qadimgi 
dunyoning 
mumtoz 
nafosatshunosligida 
Qadimgi 
Rum 
mutafakkirlarining ham o'z o'rni bor. Chunonchi Tit Lukresiy Kar (milodgacha 99-
55 yillar), Kvint Horasiy Flakk (milodgacha 165-8 yillar)qarashlari diqqatga 
sazovor. Tit Lukresiy Kar o'zining «Narsalarning tabiati» asarida san'atning kelib 
chiqishini tabiatga taqlid deb izohlaydi. Ya'ni, san'at insonlarning real 
ehtiyojlaridan kelib chiqqn. Uning nazdida san'at faqat lazzat, orom bermaydi, 
balki, foydalilik hususiyatiga ham ega: u chunonchi, narsalarning tabiati haqida 
bilim beradi. 
Qadimgi Rum shoiri Horasiy esa nafosatshunoslik borasidagi o'z 
qarashlarini «Pizonlarga maktub» yoki keyinchalik «She'riyat san'ati» deb atalgan 
asarida bayon etadi. U ham Lukresiy Kar asari kabi she'riy shaklda yozilgan. U 
me'yoriy tabiatga ega. Shoir uchun u izchillik, yaxlitlik, birlik, qamrovlilik 
kerakligini ta'kidlaydi. Asarda mazmun xal qiluvchi ahamiyatga molik deb 
hisoblanadi. Horasiy shoirdan, avvalo, falsafiy bilim egasi bo'lishni, ikkinchidan 
samimiyatni talab qiladi. Bundan tashqari Horasiy she'riyatning xil va turlariga 
ta'rif beradi, asosiy diqqatni bunda u fojeaga (tragediyaga qaratadi. Rangtasvirni 
she'riyat bilan ko'p jihatdan o'xshashligini alohida ta'kidlab o'tadi. Har qanday 
nomutanosiblikni, uyg'unlikning buzilishini, sohtalikni qoralaydi. 
Umuman olganda, qadimgi dunyo nafosatshunosligi, hususan, uning 
mumtoz davri keyingi davrlar nafosatli tafakkur taraqqiyotiga katta ta'sir ko'rsatdi 
va bu ta'sirni hozir ham ma'lum ma'noda his qilish mumkin. 
Musulmon olami ilmiy tafakkuriga taqlidan Ovrupo Uyg'onish davri 
boshlandi. Italiyalik va ispaniyalik insonpavarlar zimdan cherkov bilan olishdilar 
va insonni ilohiy mavjudot sifatida yuksakka ko'tardilar. Undan keyingi 
mumtozchilik va ma'rifatparvarlik davrlarida Ovrupo o'z «ustozi» Sharqni ancha 
ortda qoldirib ketdi. Ilmiy-falsafiy tafakkur, hususan, nafosatshunoslik katta 

taraqqiyot yo'liga chiqdi; Xatcheson, Sheftsberi, Hyum, Didro, Russo, 
Baumgarten, Lessing, Byork singari buyuk ma'rifatparvarlar katta yutuqlarga 
erishdilar. Biz umumiy tasavvur hosil bo'lishi uchun ana shunday mutafakkirlardan 
faqat biri - Edmund Byork (1729-1997) haqida qisqacha to'xtalib o'tamiz. 
Byork nimaiki, qandaydir darajada dahshatli bo'lsa yoki dahshat uyg'otsa, o'sha 
narsa-hodisa ulug'vorlikning asosiy, manbai hisoblanadi, deya ta'kidlaydi. Boshqa 
hissiyotlarni esa aloqaga nisbat beradi. Aloqaning asosida muhabbat yotadi. Tor 
ma'noda-inson zotini davom ettirishga qaratilgan jinsiy aloqa, keng ma'noda butun 
borliq bilgan aloqa. Shunday qilib, Byorkning fikriga ko'ra insonda ikki xil asosiy 
intilish bor; o'zini asrashga va aloqaga intilish. Shunga ko'ra, birinchisi, ulug'vorlikning, 
ikkinchisi esa-go'zallikning manbai hisoblanadi. 
Go'zallikni bo'lsa, Byork ijtimoiylik bilan bog'laydi; go'zallik hissi, 
yoqimlilik tuyg'usiga bog'liq holda, odamlarning birlashuviga, ularda ijtimoiy-
ahloqiy fazilatlarning shakllanishiga olib keladi. Byorkning fojiaviylik hamda fojia 
so'z san'ati bilan tasviriy san'at orasidagi farqi borasidagi fikrlari ham alohidat 
diqqatga sazovor. 
Olmon mumtoz nafosatshunosligi ibtidosida buyuk faylasuf Immanuil Kant 
(1724-1804) turadi. U «Go'zallik va ulug'vorlik tuyg'ulari ustidan kuzatishlar» 
(1764), «Sof aqlning tanqidi» (1781), «Amaliy aqlning tanqidi» (1788), 
«Muhokama 
qobiliyatining 
tanqidi» 
(1796) 
asarlarida 
nafosatshunoslik 
muammolariga mahsus to'xtaladi. 
Kantning fikriga ko'ra, nafosatli hissiyot manfaatsiz, beg'araz, narsa-
hodisaga bevosita maftunlikka borib taqaladi. Maftunlikning, muhabbatning 
obyekti esa shakldan boshqa narsa emas. Xullas, go'zallik manfaatsiz 
maftunlikning, muhabbatning obyekti. Bu-go'zallikning birinchi belgisi esa 
shundaki, u tushunchalar yordamisiz, ya'ni, aql kategoriyasiz, bizga umumiy 
maftunlikning narsa hodisasi sifatida namoyon bo'ladi. Nafosatli muhokama hyech 
qachon mantiqiy asoslanishi mumkin emas. Go'zallikning uchinchi belgisi 
shundaki, u maqsadga muvofiqlik shakliga egaligi ya'ni, qandaydir aniq maqsad 
haqida tasavvur hosil qilmasdan turib, narsa-hodisadagi maqsadga muvofiqlikni 
idrok etish mumkinligi bilan ajralib turadi. Demak, go'zallik-narsa-hodisaning 
maqsadga muvofiqlik shakli, zero u maqsad haqida tasavvurga ega bo'lmasdan 
turib, idrok etiladi. To'rtinchi belgi shundaki, go'zallik bizga tushunchasiz, zaruriy 
maftunlikning obyekti narsa-hodisasi sifatida yoqimlidir. Shunday qilib, go'zallik 
hammaga hyech qanday manfaatsiz, shundayligicha, o'zining sof shakli bilan 
yoqishi zarur bo'lmagan narsa-hodisadir. 
Go'zallik bilan bir qatorda Kant ulug'vorlikni ham diqqat bilan tadqiq etadi. 
Uning fikriga ko'ra, go'zallikdan olinadigan lazzat-sifatning, ulug'vorlikdan 
olinadigan lazzat-miqdorning namoyon bo'lishi bilan bog'liq. Ulug'vorlikni 

mutafakkir ikkiga ajratadi; matematik va dinamik ulug'vorlik. Matematik 
ulug'vorlik ekstensiv miqdorni, makon va zamondagi ko'lamli miqdorni, ikkinchisi 
kuch va qudrat miqdorini o'z ichiga oladi. Birinchi xil ulug'vorlikka yulduzli 
osmonni, 
okeanni, 
ikkinchisiga-yong'in, 
suv 
toshqini, 
dovul, 
zilzila, 
momaqaldiroqni o'z ichiga oladi. Har ikkala holatda ham ulug'vorlik bizning hissiy 
tasavvurimizdan ustun keladi, uni uzib qo'yadi. Keyin ezilganlik hissi 
faoliyatimizning jonlanishi bilan almashinadi, chunki bunda bizning faqat 
hissiyotimiz tang qoladi, ma'naviy jihatimiz, aksincha, yuksaladi. Aql hissiyot 
olamidagi barcha ulug'liklardanda yuksak bo'lgan ulug'likni fikrlay bilishga qodir. 
Chunki biz o'zimizni hissiyotli mavjudot sifatida buyuk va qudratli sezamiz. 
Haqiqiy ulug'vorlik-bu aql, insonning ahloqiy tabiati, hissiy anglash chegarasidan 
narigi tomondagi nimagadir intilishi. Shu bois Kant, haqiqiy ulug'vorlikni 
muhokama qilayotgan kishining qalbidan qidirish kerak, deydi. 
Bu davrning eng zabardast va o'ziga xos nafosatshunoslaridan biri buyuk 
olmon shoiri va dramaturgi Fridrix Shiller (1759-1805)dir. 
Shiller jamiyatni o'zgartirishni istaydi, lekin inqilobiy o'zgarishlarga qarshi. 
Shillerning nazdida inqilob, avvalo, ahloqsizlik, u asrlar mobaynida qaror topgan 
ahloqiy tamoyillarni ag'dar-to'ntar qilib tashlaydi; ikkinchidan, u nafosatga qarshi-
inson tabiati uyg'unligini buzadi, narsaning mavjudligi tabiiy tartibining 
muqaddasligi va go'zalligini parchalab yuboradi. Shu bois jamiyatni qayta qurishdan 
avval insonni qayta qurmoq lozim. Buni esa shaxsning uyg'un rivojlanishi go'zallik 
vositasidagi tarbiya orqali amalga oshirish mumkin. Shiller uchun go'zallik-hodisaga 
aylangan erkinlik. 
Shiller shakl va mazmun masalasini o'ziga xos talqin etadi. «Hissiy go'zallik, 
— deydi Shiller, — ma'naviylikka, ma'naviylik esa-moddiylikka olib boradi. 
Go'zallik zo'riqqan insonda uyg'unlikni tiklaydi, bo'shashgan odamda esa faollik 
uyg'otadi. Shakl insonga bog'lanishiga, mazmun uning muayyan qilishigagina ta'sir 
o'tkazadi. Go'zallik insonning oqillashuvi yo'lidagi zaruriy shartdir. Faoliyatning 
barcha boshqa turlari insonning alohida-alohida kuchlarini rivojlantiradi, faqatgina 
go'zallik uni bir butun yaxlitlik sifatida shakllantiradi. 
Asosiy nafosatshunoslik asari bo'lmish «Insonning nafosat tarbiyasi 
to'g'risida maktublar»-ida Shiller, yuqoridagi fikridan tashqari, san'atning o'ziga 
xosligi masalasiga ham alohida to'htaladi. Shu munosabat bilan u «o'yin» va 
«nafosatli ko'rinish» tushunchalarini qo'llaydi. Ulardan ikkinchisini Shiller 
san'atning belgilari deb ataydi. Yovvoyilikdan qutilgan har bir halq ko'rinishdan 
zavq olishga, bezakka va o'yinga moyil bo'ladi. O'yin majburiyatdan kelib 
chiqadigan, manfaatli va bir tomonlamalikka ega faoliyatdan farqli o'laroq, 
erkindir. O'yinda insondagi barcha kuchlar mutanosib tarzda kelishib harakat 
qiladi. «Inson, - deb yozadi Shiller-faqat tom ma'noda inson bo'lgandagina 

o'ynaydi va o'ynagan paytidagina to'liq insonga aylanadi». San'at o'yinli faoliyat 
sifatida quvonchli. O'yinning mahsuli-ko'rinish. Narsalarning realligi ularning ishi, 
narsalarning ko'rinishi-insonning ishi, deydi, Shiller. Uning fikriga ko'ra, san'at 
voqyelikdan butunlay ajralib, sof ideallik darajasiga yetgandagina haqiqatga 
erishadi. Tabiat hissiy idrok etilmaydigan ruhning g'oyasi. U hodisa ostida yotadi, 
biroq o'zi hyech qachon hodisada namyon bo'lmaydi. Faqat ideal san'atigina bu 
haqiqat ruhiga yetishadi va uni seziladigan shakl bilan ta'minlaydi. 
Olmon mumtoz faylasuflari orasida Shellingning nafosatdor qarashlari ham 
diqqatga sazovor. Uning «San'at falsafasi», «Tasviriy san'atning tabiatga 
munosabati» singari asarlarida nafosatshunoslik muammolari ko'tarilgan. 
Shellingning 
fikriga 
ko'ra, 
san'at 
asarining 
o'ziga 
xos 
belgisi 
«onglanmaganlikning cheksizligi» hisoblanadi. San'atkor o'z tabiatidangina kelib 
chiqib ijod etar ekan, badiiy asar u aytishni hohlagandan ortiq narsani o'z ichiga 
oladi. Zero san'atkor o'z asariga asar g'oyasiga kirmagan yana «qandaydir 
cheksizlikni» ixtiyorsiz ravishda singdiradi. Bu cheksizlikni «cheklangan aql» 
qamrab ololmaydi. Ana shu onglanmaganlikning cheksizligidan Shelling go'zallik 
tushunchasini 
keltirib 
chiqaradi: 
go'zallik 
cheksizlikning cheklanganlikdagi 
ifodasi. Go'zallik san'atning asosiy xususiyati. Go'zalliksiz san'atning mavjud 
bo'lishi mumkin emas. San'atkor a'lo hissiy go'zallik g'oyasini anglashni shu 
g'oyani sezilarli qiluvchi narsa bilan biriktiradi. Dahoning vazifasi olam 
uyg'unligida Xudodagi oliy go'zallikni ko'ra bilishdir. 
Olmon mumtoz nafosatshunosligida eng e'tiborli o'rinni Hyegel (1770-1831) 
egallaydi. Nafosatshunoslik borasida uning «Estetika»deb nomlangan ko'p jildlik 
ma'ruzalari mashhur Hyegel o'z falsafiy tizimini mutlaq g'oya asosiga quradi; 
uning uchun barcha mavjudlikning asosida qandaydir qiyofasiz, nosubyektiv ruhiy 
ibtidoda yotadi-ana o'sha mutlaq g'oya. Mutlaq g'oya esa tabiat, ijtimoiy hayot va 
uning barcha ko'rinishlarining mohiyatini tashkil etadi. Nafosat ham muayyan 
taraqqiyot bosqichidagi g'oyaning o'zi. Mutlaq g'oya to tabiatga kirib borguniga 
qadar sof mantiqiy shaklda rivojlanadi. So'ng u o'zini tabiat sari begonalashtiradi, 
keyin yana o'ziga, ruhiy olamiga qaytadi. Biroq, bu qaytish shu lahzagacha bo'lgan 
barcha taraqqiyot hodisalari bilan boyish vositasida ro'y beradi. Taraqqiyotning ana 
shu uchinchi bosqichida mutlaq g'oya zaruriy muayyanlikka ega bo'ladi. 
Muayyanlashtirish shaklini g'oya subyektiv, obyektiv va, nihoyat mutlaq ruh 
qiyofasida qo'lga kiritadi. Muayyan ruhning bu uch shakli nafaqat inson ongini, 
balki turli insoniy faoliyatlar hamda insoniy aloqalar va munosabatlar mohiyatini 
ham tashkil etadi. G'oya taraqqiyotining oliy bosqichi mutlaq ruh hisoblanadi. 
Mutlaq ruh o'zi uchun o'zini predmet qilib, o'zi uchun o'z mohiyatini ifodalashdan 
boshqa hyech qanday maqsadga ham faoliyatga ham ega bo'lmagan erkin, haqiqiy 

cheksiz ruh. U tashqi va hissiy mushohadada tasavvurga, tasavvurdan tushunchalar 
asosidagi tafakkurga qarab rivojlanib boradi. 
Hyegelning fikriga ko'ra, o'zini to'liq erkinlikda mushohada qiluvchi ruh - 
san'at; o'zini ixlos sifatida namoyon qiluvchi ruh-din; o'z mohiyatini tushunchalar 
orqali fikrlab, uni biluvchi ruh-falsafa. San'at, din va falsafaning mazmuni shunday 
qilib, bitta, farq faqat o'sha mazmunni ochish va anglab yetishda. G'oyaning o'z-
o'zini ochishning birinchi va eng nomukammal shakli, nafosatli bichish yoxud 
san'at. Uning maqsadi mutlaq ruhning hissiy tasvirini berish. San'at, ahloq, davlat 
tuzumi, boshqarish shakli va h. hammasi bitta umumiy ildizga borib taqaladi. Uni 
Hyegel zamon ruhi deb ataydi. 
Hyegelning fikriga ko'ra, san'atning ibtidosi-me'morlik; u ramziy shaklga 
kiradi, zero his etiluvchi material g'oyadan ustun turadi, shakl va mazmun 
muvofiqligi yo'q. Bunda me'mor foydalanadigan noorganik material ma'naviy 
mazmunga bir shior, holos. Haykaltaroshlikda, nisbatan san'atning yuksak turi 
sifatida, inson vujudiga erkin ma'naviylik o'z aksini topadi. Bunda g'oya ruhga 
munosib ifoda bilan singishib ketadi, his etiluvchi qiyofa va g'oyaning to'liq 
uyg'unligi kuzatiladi. Haykaltaroshlik san'atning mumtoz shakli bo'lib, unga 
nisbatan yaqini-rangtasvirdir. Uning vositasi moddiy substrat (tosh, yog'och va h. 
k.) emas, balki rangin yuza, jiloning jonli tovlanishi. Rangtasvir moddiy jismning 
his etiladigan makondagi to'laligidan qutiladi, zero u birgina yassilik bilan 
o'lchanadi. Makondan to'liq qutilish musiqada ro'y beradi. Uning materiali tovush, 
tovushli jismning tebranishi. Material bu yerda makoniy emas, zamoniy ideallik 
tarzida namoyon bo'ladi. Musiqa hissiy mushohada chegarasidan chiqib, faqatgina 
ichki kechinmalar doirasini qamrab oladi. 

Download 1,42 Mb.