АРАСТУ (эр.авв. 384-322 йй.)
ФОРОБИЙ (870-950 йй.)
А.НАВОИЙ
(1441-1501 йй.)
БОБУР
(1483-1530 йй.)
Ф.ГЕГЕЛЬ
(1770-1831 йй.)
А.БАУМГАРТЕН
(1714-1767 йй.)
ЛАЙБНИЦ
(1646-1716 йй.)
MAVZU: O'ZBEKISTONDA ESTETIK QARAShLAR RIVOJLANIShI
TARIXIDAN
REJA:
1. Uyg'onish davri estetikasi (Farobiy, Ibn Sino, Beruniy). Tasavvuf estetikasi
(G'azzoliy, Rumiy).
2. Temuriylar davri estetikasi (Jomiy, Navoiy, Bobur).
3. Turkiston ma'rifatchi – jadidlarining estetik qarashlari (Furqat, Behbudiy,
Hamza, Ayniy, Fitrat, Cho'lpon). Jadid teatrining vujudga kelishi.
Tayanch iboralar: go'zallik, she'r san'ati, she'riy nutq, tasavvuf, tazkira,
temuriylar davri, xamsa,miniatyura, me'morchilik, ma'rifatparvarlik, jadidlar
harakati, matbuot, teatr, milliy tarbiya, milliy mafkura .
Sharq xalqlari taraqqiyoti tarixida qadimgi Eronzamin va Turonzamin aholisi
yaratgan madaniyat katta o'rin tutadi. Eronliklar va Turonliklar o'rtasidagi aloqalar
ko'pincha tinchlik-totuvlikka asoslangan emas. To'maris, Shiroq haqidagi qadimgi
voqyelikka asoslangan afsonalar, keyinchalik Firdavsiy «Shohnoma»sidan o'rin
olgan buyuk turk xoqoni Alp Er To'nga-Afrosiyobning Siyovush, Kaykovus,
Kayxusrav bilan bo'lgan munosabatlari buning dalilidir. Ayni paytda, bu qadimgi
ikki mintaqa orasida madaniy, ma'rifiy aloqalar yo'lga qo'yilganligi shubhasizdir.
Hususan, mashhur zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»ning taqdiri bunga
misol bo'la oladi. Bundan 3 ming yil avval qadimgi Xorazmda Spitoma urug'idan
dunyoga kelgan Zardusht dastlab o'z o'lkasida Axura Mazda dinini targ'ib etishda
ko'p qiyinchiliklarga duch kelgach, o'zga yurtlarga bosh olib ketadi. Sakastana
yurtida Kaviy Vishtaspa saroyida panoh va uzlat topadi. «Avesto» gotlarini Zardo'sht
badiha yo'li bilan omma orasida qo'shiq qilib aytgan.
Bu turkum she'rlar-«got»larda o'sha hayotiy lavhalar o'z aksini topgan.
«Got» so'zi aslida «goh» ya'ni «kuy», «qo'shiq» degan ma'noni anglatadi. Bu so'z
mumtoz musiqa merosimizda «Dugoh», Segoh», Chorgoh» kabi atamalar tarkibida
saqlanib qolgan.
Qadimgi «Avesto»dan bizgacha yetib kelgan qismlar »Yasna», «Vedevdat»,
«Yasht», «Visparat» kitoblaridir. Zardo'sht ijod qilgan «Goh»lardan 17 tasi
«Yasna» kitobiga kirgan. Ayrim parchalar «Yasht»lar ichida ham uchraydi. Aynan
ana shu «Got»lar orasida qadimgi turonliklar va eronliklarda nafosatli
tasavvurlarning qanday shakllanganligini ko'rish mumkin.
Qadimgi turonliklar va eronliklarda ham atrof-muhitdagi go'zallikni anglab
yetish boshqa qadimiy madaniy xalqlardagi kabi insonning o'z-o'zini anglash va
o'zligini barqaror etish jarayonlarida ro'y berdi. Ma'lumki, qadimgi Sharqda
go'zallik axloqiy yuksaklik bilan mohiyatan bir tushuncha sifatida olib qaraladi. Bu
jihatdan «Avesto» ham istisno emas; undagi «go'zal», «chiroyli», «qoyilmaqom»
so'zlari «yaxshi», «ezgu», «beg'ubor» so'zlari bilan ma'nodosh tarzida keladi.;
«go'zal» degani «yaxshi», «odamga foydali» degan ma'noni anglatadi. «Avesto»da
odatda «go'zal» sifatlashi «adl», «bug'ubor», «qudratli», «qo'rqmas», «dovyurak»,
«ezgu», zarur», singari ijobiy baxolar bilan yonma-yon keladi. Ma'lumki ko'pchilik
qadimgi xalqlarda nafosatli g'oyalarning ibtidosi «go'zallik va ezgulik»ning,
«go'zallik va zaruriylik»ning yaxlitligi bilan bog'lanadi.
«Got»lardagi go'zallik haqidagi tasavvur ilohiy nuqtai-nazardan adllikka,
me'zoniylikka, mutanosiblikka, ya'ni uyg'unlik tushunchasining ilk ibtidoiy
ko'rinishlariga borib taqaladi. Zardusht «Got»larda o'z ilohi Ahura Mazdani
sharaflagani va bu sharaflash «mezonsiz emas, balki mezoniy so'zlar bilan» amalga
oshuvini alohida ta'kidlaydi.
So'zni muqaddaslashtirish avvalo, «Got»lar shaklida badiiylashgan so'zni
e'tiqod ramzi sifatida talqin etish qadimgi Eron va Turon xalqlari madaniyatida,
ma'naviyatida muhim rol o'ynay boshlaydi.
Anahitaning so'zlar vositasidagi bu tasviri shu qadar muayyanlashtirilganki,
uni jonli mavjudotga yoki xaykalga qarab so'z bilan chizilgan surat deyish
mumkin. Keyinchalik ana shu tasvirdagi bezaklarni, peshonagardishni Shimoliy
Baqtriyada, asosan Surxondaryo viloyati hududida topilgan xaykallarda va boshqa
qadimshunoslik topilmalarida ko'rish mumkin. Ayrtom, Dalvarzintepa, Fayoztepa,
Shahrinav, Balx singari hududlarda topilgan san'at namunalari xaykallar, me'moriy
qoldiqlar, shuningdek, persopoldagi Doro saroyi, Choshtepa, Oqtepa, Varaxsha,
Afrosiyob yodgorliklari, devoriy suratlar-bularning hammasi Turonzaminda va
Eronzaminda san'atning har-xil turlari rivojlanganidan dalolat beradi.O'rta asrlar
tarixida umumjahoniy dinlarning vujudga kelishi va mustahkamlanishi bilan
muhim o'rin egallaydi. Insoniyatning nisbatan afkor qismi bu davrda tavhidni
anglab yetdi. Natijada jahonning juda katta qismida - Osiyo, Ovrupa va Afrikada
uch din hukmronlik mavqyeini egalladi. Arabiston, Eron va To'ron mintaqalarida
musulmonlik, hindi-xitoy mintaqasida buddhachilik, Ovro'pada nasroniylik
umumjahoniy dinlar sifatida maydonga chiqdi.
Barcha umumjahoniy dinlar, san'at bilan aloqador. Shu sababli ba'zi bir
aqidaparastlarning islom dini san'at bilan sig'ishmaydi, degan gaplari butunlay
noto'g'ri. Zero, Qur'oni karimning o'zi har jihatdan mutlaq ilohiy san'atdir. Undagi
ohang, qofiyalar, uslub, qissalar hammasi mo'minlar qalbida Ollohning buyuk,
qudratli va go'zal zot ekaniga ishonch tuyg'usini, Uning go'zalligidan hayratlanish
hissini uyg'otadi. Chunonchi, «Yusuf» surasidagi Yusuf alayhissalom qissasi badiiy
asar sifatida ham kishini tong qoldiradi. Suraning 3-oyatida Olloh shunday
marhamat qiladi: «(Ey Muhammad) Biz Sizga ushbu qur'on surasini vahiy qilish
bilan qissalarning eng go'zalini so'ylab berurmiz». Taniqli islomshunos, qur'onga
sovuq tadqiqotchi nigohi bilan emas, balki ulkan hayajon va ehtirom ila murojaat
qilib, uni bosh harflar bilan yoziladigan «Kitob» deb atagan Mixail Piotrovskiy
Yusuf qissasi haqida so'z yuritar ekan, uni bir umumiy ohangga ega, deyarli bir
qofiyadagi yaxlit badiiy asar deb ta'riflaydi; uning boshqa qur'oniy hikoyatlardan
farqli o'laroq, tinglovchilarga shakliy-badiiy jihatdan ham lazzat baxsh etishga
mo'ljallanganini ta'kidlaydi. Darhaqiqat, qur'oni Karimdagi Yusuf qissasi
Ollohning o'zi tomonidan so'ylangan ilk islomiy diniy-badiiy asardir, islomiy
san'atning ilk va go'zal namunasidir. Demak, san'atning, xususan, so'z san'atining
ibtidosi Ollohdandir.
Qadimgi dunyo mumtoz nafosatshunosligi yo'nalishlari va g'oyalarini o'rta
asrlar musulmon Sharqi mutafakkirlari davom ettirdilar. Ular Qadimgi Yunon
faylasuflar va olimlari asarlarini sharhladilar, tanqidiy o'rgandilar, tarjima qildilar.
Arastuni esa ular «Birinchi muallim» deb atadilar. Shu o'rinda tabiiy savol
tug'iladi: nima uchun ajdodlarimiz o'zimizning sharqqa, deylik, qadimgi hayotga
emas, Ovro'poga-yunonlarga murojaat qildilar?
Buning asosiy sababi shundaki, musulmonchilik talablariga qadimgi Yunon
falsafasi ma'lum darajada javob berar edi. Ma'lumki, musulmonchilikning asosi
tavhidda-yakkaxudolikda. Olloh yagona, uning sherigi yo'q va bo'lishi mumkin
emas. qadimgi Yunon mutafakkirlari esa ana shu yo'ldan bordilar. Birinchi bo'lib
bu masalani Suqrot o'rtaga tashladi. U o'limga mahkum etilganda unga yunonlar
ma'budlarini hurmat qilmaganligi, yoshlarni yo'ldan ozdirganligi (aslida tavhid
yo'liga boshlaganligi) ayb qilib qo'yiladi. Suqrotning o'limi oldidagi sunggi so'zlari
ham shuni tasdiqlab turadi, sikuta ichgach, «Men Uning (ularning emas-A. Sh.)
yoniga ketyapman», deydi u. Shuningdek, Aflotunning g'oyalar, olamiy ruh,
emanasiya haqidagi fikrlari ham to'g'ridan-to'g'ri yakkaxudolik masalasiga borib
taqaladi. Lekin, Suqrot va Aflotun tavhidni falsafiy-nazariy jihatdan alohida
isbotlashni o'z oldilariga vazifa qilib qo'ymaydilar, bunga urinmaydilar. Bu ishni
Arastu uddaladi. U o'zining mashhur «Metafizika» asarida Xudoning yakkaligi,
jismsiz, hyech narsa tomonidan harakatga kelmaydigan, aksincha, birinchi
harakatga keltiruvchi kuch ekanini nazariy ta'riflab berdi. Uni «Oliy shakl» deb
atadi. Arastu talqinida Xudo olam va barcha olamiy jarayonlarning maqsadi
hisoblanadi, u Oliy tafakkur, tafakkur haqidagi Tafakkurdir. Aynan mana shuning
uchun ham Arastu hakim bizning Sharqda «birinchi muallim» nomini oldi, uning
izdoshlari o'zlarini ustozlariga taqlidan mashshoiyunlar (perepatetchilar) deb
atadilar.
O'rta asrlar Musulmon Sharqida Arastudan so'ng eng ulug' ustoz sifatida
| 