261
Chust, Marg‘ilon, Qo‘qon, Andijon kabi shaharlarda do‘ppilar boshqa
hududlardan ancha ilgari yaratilgan. Bugun ko‘pgina hududlar, masalan,
Samarqand, Jizzax erkaklarining tepasi baland do‘ppilari aslida vodiydan kirib
kelgan. Farg‘ona vodiysida do‘ppi turlari rang-barang bo‘lib, ulardan «Sandali»,
«Akka ikki so‘m», «Chimboy» va «Surkachekma» kabi do‘ppilardir.
Toshkentda «duxoba do‘ppi» mashhur. U «Oq par», «Chorgul» deb ham
atalib, sidirg‘a baxmaldan tikiladi. Toshkent va Andijonda
biser bilan bezatilgan
«Nozik» nomli do‘ppi ham mashhur.
Xorazmda do‘ppi deyarli kiyilmaydi. Voha erkaklari asosan chugurma
kiyishadi.
Demak, do‘ppilarning oltita mahalliy guruhi farqlanadi: toshkentcha,
farg‘onacha, buxorocha, qashqadaryocha, surxondaryocha va xorazm-
qaraqalpoqcha. O‘sha davrlarda do‘ppilar nomiga ular
yaratilgan shaharlar nomi
ham qo‘shib aytilgan: «Chust do‘ppi», «Qo‘qon do‘ppi», «Shaxrixon do‘ppi»,
«Marg‘ilon do‘ppi», «Gilam (Shahrisabz) do‘ppi» va b.
Farg‘ona do‘ppichiligida «chust» do‘ppilaridan keyin, ularga o‘xshatma qilib
marg‘ilon do‘ppilari yaratildi. Do‘ppining tepa qismi to‘rt karjga ajratilib, har
karjiga bir dona qalampir nusxa tikilib, asosan qora rangdagi satin va ipak
matolardan tayyorlanadi.
Marg‘ilon do‘ppilarining qalampir nusxasi chust do‘ppisinikiga nisbatan
ingichkaroq va kashta tikish usuli bilan farq qiladi. Marg‘ilon xotin qizlari
do‘ppilarining o‘ziga
xosligi shundaki, ularning tagligi yaxlit oq iplarda tikiladi.
Bezagidagi asosiy mavzu-gullayotgan buta, ba’zan uning shoxida turgan yashil
yoki ko‘k rangdagi qush bo‘lib bunday do‘ppilar Farg‘onaning markaziy va
g‘arbiy qismidagi barcha joylariga xos. Do‘ppilarning gullari oq ipak bilan tikilib,
gul naqshlari bo‘rtib turadi. Bunday ko‘rinishni hosil qilish uchun naqsh chizig‘i
bo‘ylab chok ostidan yo‘g‘onroq xom ipak (to‘shama) to‘shalib tikiladi. Namga
chidamli qog‘oz yoki matodan ingichka tasma qirqilib, tasma kashta naqshi ostiga
joylanadi. Do‘ppilar «piltado‘zi» usulida tayyorlanib, kizagiga qora paxta va ipak
ipdan tayyorlangan «chalma» jiyaklar tikiladi.
262
12.8-rasm.
Qalampir nusxali do’ppi.
Do‘ppilarning
shabpo‘sh deb ataladigan turi ham bor. U tikuv mashinasida
yoxud qo‘lda baxyalab tikilgan ip gazlama matodan tayyorlanadi. Shabpo‘shni
qishda telpak ostidan yoki tungi bosh kiyimi sifatida kiyishgan.
Do‘ppi tikish kasbi-do‘ppido‘zlik, do‘ppi tikuvchi ustani esa do‘ppido‘z deb
ataganlar. Do‘ppi tikish san’ati
bilan azaldan asosan, xotin-qizlar shug‘illanib
kelishgan, ko‘pchilik naqshlarni ular yaratishgan. Har bir chevar nafaqat ma’lum
bir andozani takrorlagan, balki, tez-tez o‘zicha naqsh kompozitsiyasini, uning
rang-tusini o‘zgartirgan bu esa do‘ppiga alohida husn bag‘ishlagan. Shunday qilib,
an’analashgan sari bu san’at avloddan avlodga o‘tib, do‘ppilarning kashtalarida
rang-barang va betakror naqshlar paydo bo‘lib borgan. O‘zbek kashtachilik
san’atida uchraydigan bezak unsurlari
real dunyoni tasvir etib, uni anglashning
o‘ziga xos vositasi, shakl va rang mukammalligidan hayratlanish ifodasi
hisoblanadi. Do‘ppi kashtasida atirgul, gulsafsar, chinnigul, lola, gultojixo‘roz,
olma guli kabi gul turlari tasvirlanadi.
Do‘ppilardagi eng ko‘p uchraydigan
naqshlarga gul naqshlari, hayot va
unumdorlik ramzi bo‘lgan bodom naqshi kiradi. Ba’zi do‘ppilar ornamentida
to‘lg‘anib turgan ilon izi tasvirini ko‘ramiz. Bu tasvir yomonlikdan asrovchi vosita
sifatida qaraladi va xalq orasida tumor sifatida bilishadi. Respublikada
Marg‘ilonning eng ko‘p tarqalgan do‘ppi bezagi «qalampir guli», «tumor» bo‘lib,
poklik hamda ko‘z tegmaslik ramzi hisoblanadi. O‘zbekistonda bolalar, birinchi
navbatda yangi tug‘ilgan go‘daklar,
shuningdek, ko‘zi yorigan ayollarni yomon
263
ko‘zlardan asrash ma’nosida bodom yoki qalampir shaklida tumor taqishadi, shu
bois ularni xalq san’atida ham himoya ma’nosida qo‘llashadi. Do‘ppilardagi pat
bog‘lami, qushlar tasviri esadonishmandlik, oqillik ramzidir.
Do‘ppining xalqimiz hayotidagi muhim ahamiyatini do‘ppi bilan bog‘liq
ertak, afsona, rivoyat, naql, maqol, matal, iboralar mavjudligidan ham bilsak
bo‘ladi. Xalqimiz orasida eng ko‘p tarqalgan iboralarga murojaat qilaylik:
