29
bog‘liqlik, daromadlilik va ishonarlilik tamoyillari turadi. Bu tamoyillar targ‘ibot
mohiyatini, undagi asosiy maqsadni ajratishga imkon beradi, shuning uchun ularni
o‘zaro bog‘liqlikda ko‘rib chiqish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ilmiylik tamoyili – ta’lim va tarbiyaning shakli sifatida ekskursiya
xizmatining muhim xususiyati ilmiylikdir, ya’ni
ilmiy bilimlarni tarqatish
ekskursiyaning vazifasidir. Ekskursiya xizmati mazmuni zamonaviy fanlarning
aniq bo‘limiga muvofiq ravishda bayon etilishi, dunyoqarashni shakllanishiga
yordam berishi kerak. Faktlar, voqealar, nazariy holatlar
ilmiy talqinda berilib,
qaysi zamonaviy fanga taaluqli bo‘lsa, o‘sha fan sohasidagi yutuqlarni hisobga
olgan holda yoritiladi. Faktlar va voqealar ob’ektiv ilmiy baholanishi lozim.
G‘oyaviylik tamoyili. G‘oya bu qo‘yilgan maqsadga erishish uchun aniq
harakatlar rejasidir. G‘oyaviylikni aniq bir g‘oyalar tizimiga ongli bog‘liqlik
sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Aniq faktlarga asoslangan g‘oya materiallariga
ob’ektiv yondashuv va gidning ishontirish qobiliyati g‘oyaviylik
tamoyilining
mazmunidir. Har bir ekskursiya xizmati ushbu tamoyillarni hisobga olgan holda
tayyorlanishi, matnlar va uslubiy ishlanmalar kabi hujjatlar tuzilishi muhimdir.
Gid o‘zining hikoyasini ilmiy nazariya asosida tuzishi, shaxsiy g‘oyaviy
ishonchni ketma-ket yoritishi maqsadga muvofiqdir. Gid hikoyasidagi, ob’ektlar
tahlilida nafaqat uning bilimdonligi, balki faol hayotiy
qarashlari ham namoyon
bo‘ladi. G‘oyaviy gid o‘z faoliyatida va barcha harakatlarida aniq tamoyillarga
asoslanuvchi mutaxassisdir.
Nazariyaning amaliyot bilan bog‘liqligitamoyili.Ekskursiya xizmati
ma’lumotlari hayotga, haqiqatga, mamlakatimizdagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy
bunyodkorlik ishlariga va boshqa o‘zgarishlarga bog‘liq bo‘lishi kerak. Haqqoniy
ma’lumotlarning bayoni tarixiy va boshqa jarayonlar negizida turuvchi qonunlarni
hisobga olib, umumlashtirilishi va xulosa qilinishi lozim. Hikoya qilinayotgan
ma’lumotni hozirgi zamon bilan bog‘lash qiyinchilik tug‘dirishi mumkin, ammo
ekskursiya xizmati mavzusidan qat’iy nazar unda kecha va bugun o‘zaro
bog‘lanadi.
30
Ekskursiya xizmatida zamonaviylikni tavsiflovchi ma’lumot 3 holatda o‘z
aksini topadi:
birinchisi, ekskursiya xizmatining barcha
mavzusi hozirgi zamon
voqealariga bag‘ishlanadi («Toshkent – bunyodkorlik markazi», «Samarqand –
turizm shahri»);
ikkinchisi, hozirgi zamon voqealariga ekskursiya xizmatining bir
qismi yoki bir necha mavzuostilarigina bag‘ishlanadi. Bunday holat shahar, tuman
bo‘ylab ko‘rgazmali ekskursiyalarga xosdir («Samarqandning kecha va buguni»,
bitta ko‘chaning tarixi). Ekskursiya xizmatida shahar, mahalla, tumanning o‘tgan
zamoni (tarix), buguni (zamonaviylik) va kelajagi (rivoji) ko‘rsatiladi.
Uchinchisi,
ekskursiya xizmati to‘liq tarixiy voqealar, yodgorliklar tarixiga bag‘ishlanadi.
Fandagi yutuqlar asosida o‘tmish voqealari (ming yillar avval) zamonaviylik nuqtai
nazaridan baholanadi, bugungi kun bilan bog‘lanadi (Samarqanddagi
Mirzo
Ulug‘bek observatoriyasiga ekskursiya).
Ekskursiya xizmati samaradorligi undagi ma’lumotlarning qanchalik
tushunarli hikoya qilinishi, ushbu auditoriya uchun mazmunan soddaligiga
bog‘liqdir. Ma’lumotlar ekskursantlarning tayyorgarlik darajasi, umumta’limiy
ahamiyati, hayotiy tajribasini hisobga olgan holda hikoya qilinishi kerak.
Ekskursiya jarayoni ma’lumotlarining ishonarliligi
quyidagilar asosida
ta’minlanadi:
mavzuni yorituvchi muhim faktlarni tanlash;
ishonchli taqqoslanma ma’lumotlardan foydalanish;
dalillarni to‘play olish;
ishonchli manbalarga tayanish, ma’lum bir voqea ishtirokchilari va
guvohlarining fikrini o‘rganish;
rasmlar, hujjatlar nusxasi, xaritalar, chizmalarni namoyish etish.
