2.3. Ekskursiya xizmatinitasniflash
Tasniflashdeb, predmetlar, hodisalar, tushunchalarni sinflar, bo‘limlar,
umumiy xususiyatlaridan kelib chiqib guruhlarga ajratishdir.
34
Ekskursiya xizmatini tasniflash masalasi har doim sohasi mutaxassislarining
diqqat markazida bo‘lib, bu muammoni yechishda o‘tgan asrning 20 yillarining
oxirida
harakat
qilishdi.
EkskursiyachiolimV.A.Gerdekskursiyaxizmatishakllarinitasniflashningo‘zvariantid
aekskursiyaniguruhlarvaguruhostilargabo‘lishnivaunitayyorlashdagidgayo‘nalisholi
shgayordamberuvchixususiyatlariniajratishnitasniflashningasosiymaqsadisifatidata’
kidlabo‘tgan.
Ekskursiya xizmati ham mustaqil faoliyat (dam olish uylarida, klublarda,
maktablarda)
ham
turistik
xizmatmajmuasiningbirqismibo‘lishimumkin
(turfirmalarda).
Hozirda ekskursiya xizmati quyidagicha tasniflanadi:
mazmunigako‘ra;
qatnashuvchilarsonivatarkibigako‘ra;
o‘tkazishjoyigako‘ra;
harakatlanishvositasigako‘ra;
davomiyligigako‘ra;
o‘tkazishshakligako‘ra.
Mazmunigako‘ra ekskursiyalar ko‘p rejali va mavzuli bo‘ladi. Ko‘p rejali
ekskursiyalarda tarixiy va zamonaviy ma’lumotlardan foydalaniladi. Bunday
ekskursiyalar turli xil ob’ektlarni ko‘rsatish negizida tuziladi (tarixiy va madaniy
yodgorliklar, bino va inshootlar, tabiat ob’ektlari, mashhur voqea joylari,
shaharsozlik, sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalari va shu k.).
Ko‘prejali ekskursiyada voqealar batafsil yoritiladi va shahar, o‘lka, viloyat,
respublika, davlat haqida umumiy tasavvurni beradi. Bunday ekskursiyada
xronologik tartibda shaharning ilk paydo bo‘lishi tarixidan boshlab to kelajakdagi
rivojlanishi haqida ma’lumotlar beriladi.
Ko‘p rejali ekskursiyalar o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, mavzuli
ekskursiyadan farqli ravishda uning mavzusini belgilash murakkabroq. Tayyorlash
va o‘tkazish joyidan qat’iy nazar ular tarkibiy jihatdan bir-biriga deyarli
35
o‘xshashdir. Ularning har birida bir necha mavzuostilar mavjud (shahar tarixi,
ishlab chiqarishning qisqacha tarixi, fan, madaniyat, xalq ta’limi haqida).
Ekskursiyada aniq bir shahar, viloyat, o‘lka o‘ziga xos tarixiy rivojlanishiga qarab
hikoya qilinadi.Masalan, harbiy-tarixiy mavzudagi ekskursiyalarda urushlar,
qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tgan Buxoro xonligidagi o‘zaro nizolar kabishaharlar
kiritiladi. Adabiy mavzudagi ekskursiyalarda esa yozuvchi, shoirlar hayoti va
faoliyati bilan bog‘liq shahar, qishloq, ko‘chalar kiritiladi.
Mavzuli ekskursiyalar bitta mavzuning yoritilishiga bag‘ishlanadi. Agar bu
tarixiy ekskursiya bo‘lsa, uning negizida yagona mavzuda birlashtirilgan bir yoki
bir necha voqealar yotadi. Agar bu me’morchilik mavzusidagi ekskursiya bo‘lsa,
unda shahar, ko‘cha va maydonlarida joylashgan qiziqarli san’at asarlari, o‘tgan
asrlar me’moriy ansambllari kiritilishi mumkin.
Mavzuli ekskursiyalar tarixiy, ishlab chiqarish, tabiiy (ekologik),
san’atshunoslik, adabiy, me’moriy – shaharsozlik ekskursiyalariga bo‘linadi.
O‘z mazmuniga ko‘ra tarixiy mavzudagi ekskursiya xizmatlari quyidagi
guruhostilarga bo‘linadi:
- tarixiy – o‘lkashunoslik (masalan, «Samarqandshahriningmingyilliktarixi»,
«Moviygumbazostidagishahar»vash.k.);
- arxeologik
(masalan,SurxondaryoviloyatidagiKampirtepaqadimiyshahri;
Samarqand
viloyatidagi
Afrosiyobarxeologikmajmuasidagitarixiyqazilmalarni
ko‘rsatish);
- etnografik, turli millat va elatlarning urf odatlari haqidagi ekskursiya;
- tarixiymuzeylardaekskursiya.
Ishlabchiqarish mavzusidagi ekskursiya xizmatlari quyidagi guruhostilarga
bo‘linadi:
- tarixiy-ishlabchiqarish;
- iqtisodiy- ishlab chiqarish (masalan, bank, birjafaoliyati);
- texnik-ishlabchiqarish;
- ekskursantlarnikasbgayo‘naltiruvchi.
36
San’atshunoslikmavzusidagi ekskursiya xizmatlari quyidagi guruhostilarga
bo‘linadi:
- teatral – tarixiy (masalan, «Samarqand shahri teatri hayoti», «A.P.Chexov
nomli rus drama teatri tarixi» va sh.k.);
- musiqiy – tarixiy (masalan, «Hamid Olimjon teatriga bir kunlik sayohat»
va sh.k.);
- xalqamaliysan’ati (masalan, O‘zbekistondagi kulolchilar, zardo‘zlar va
boshqa usta hunarmandlar faoliyati bilan tanishish);
- madaniyatarboblarihayotivafaoliyatibilantanishtiruvchijoylar;
- kartinalargalereyasi,
ko‘rgazmazallari,
muzeylar,
rassomlarvahaykaltaroshlarustaxonalaridavash.k.
Adabiymavzudagiekskursiya xizmatlari odatda quyidagi guruhostilarga
bo‘linadi:
- adabiybiografik. Bunday ekskursiyalar shoir, yozuvchi, dramaturglar
yashab ijod etgan joylarda o‘tkaziladi (masalan, «Sadriddin Ayniy muzey uyi»,
«Andijon - Bobur yurti» va sh.k.).
- adabiy – tarixiy, o‘zbek adabiyotining rivojlanishining ma’lum davrini
ochib beradi (masalan, «XX – asrda Buxoro adabiyoti», «Adabiy Toshkent» va
sh.k.).
Me’moriy – shaharsozlik mavzusidagi ekskursiya xizmatlari quyidagi
guruhostilarga bo‘linadi:
- mazkurshaharningme’moriyqurilishiniko‘rsatuvchiekskursiya;
- ma’lumtarixiydavrningme’moriyyodgorliklariniko‘rsatuvchiekskursiya;
- bittame’morijodiyotihaqidama’lumotberuvchiekskursiya;
- zamonaviyme’moriynamunalarniko‘rsatuvchiekskursiya.
Shuni ta’kidlash joizki, u yoki bu mavzuli ekskursiyaxizmati bir – biridan
kamdan-kam alohida mavjud bo‘ladi. Masalan, tarixiy ma’lumotni me’moriy-
shaharsozlik mavzusidagi ekskursiyaxizmatida ham foydalanish mumkin.
Tabiatshunoslik ekskursiyalarining elementlarini qariyib barcha ekskursiyalarda
37
uchratish mumkin bo‘lib, ekskursiyani o‘tkazish sharoiti, shahar yoki hududning
resurslariga bog‘liqdir.
Qatnashuvchilartarkibigako‘raekskursiyalarquyidagilarga bo‘linadi:
- kattalarvabolalar uchun;
- mahalliyaholivaturistlar uchun;
- shaharliklarvaqishloqaholisi uchun;
- guruhlivaindividualbo‘lishi mumkin.
Har bir guruh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ekskursiya ma’lumotlari,
uslubi va texnikasi, davomiyligiga o‘zgartirishlar kiritiladi.
O‘tkazishjoyigako‘ra: shaharda, shahar tashqarisida, ishlab chiqarish
korxonalarida, muzeyda, majmuali bo‘lishi mumkin.
Harakatlanishvositasigako‘ra:piyodayokiturliharakatlanishvositasidabo‘lishi
mumkin.
Piyodaekskursiya
xizmatlariningafzalliktomonishundaki,
unda
harakatlanishning zaruriytezligini ta’minlab, ob’ektlarni ko‘rsatish va hikoya
qilishda qulay sharoit yaratish mumkin.
Transportli ekskursiyaxizmati (asosan avtobusli) ikki qismdan iborat bo‘ladi:
to‘xtash joyida ekskursiya ob’ektlarining tahlili(asosiy ob’ektlar) va ob’ektlar
oralig‘ida tarixiy joylar va yodgorliklar tavsifi bilan bog‘liq hikoyalardan iborat.
Ba’zida ekskursiya xizmati amaliyotida suv va havo transportidan ham
foydalanishadi. Ekskursiya xizmati davomiyligi bir akademik soatdan(45 daqiqa)
bir sutkagacha bo‘ladi. Qisqa muddatli turlarni(1 kundan 3-4 kungacha) dam olish
kunlari marshruti ham deyishadi va uning tarkibida bir necha ekskursiya xizmatlari
nazarda tutilishi mumkin.
O‘tkazilishshakligako‘ra ekskursiya xizmatlari quyidagicha bo‘lishi mumkin:
- ommaviy ekskursiya. Bunday ekskursiya xizmatlari qatnashuvchilari
odatda 10-15 ta avtobuslarda (har bir avtobusda alohida gid) bitta marshrut bo‘ylab
bir vaqtda harakatlanadilar. Bunday ekskursiyalar ommaviy teatrlashtirilgan
tomoshalar, folklor bayramlarni o‘z ichiga olishi mumkin;
38
- ekskursiya-sayr.
Bunday ekskursiya xizmati odatda o‘rmonda,
daryovadengizbo‘ylabo‘tkaziladi, o‘rganish va dam olish elementlarini o‘zida
mujassamlaydi;
- ekskursiya-konsert.
Bunday
ekskursiyaxizmati
musiqali
mavzuga
bag‘ishlanib, avtobussalonlaridamusiqali asarlar ham eshitiladi;
- ekskursiya-spektakl.
Bunday
ekskursiya
xizmati
adabiy-badiiy
ekskursiyaxizmatini o‘tkazishning shakli bo‘lib, badiiy adabiyotning aniq bir asari
bo‘yicha tayyorlanadi va sh.k.
To‘g‘ri tasniflangan ekskursiya xizmati gidning ekskursantlar bilan
ishlashiniyengillashtiradi, uslubiy to‘garaklar faoliyati uchun asos hisoblanadi.
| 