Simobli signalizatorlar - tuzilishi bo`yicha simobli termometrlarga
o`xshaydigan, kapillyariga elektrik kontaklar kavsharlangan asbob. Bunda
235
temperatura oshsa simob kontaklar bilan ulanadi. TK tipidagi simobli
signalizatorlar -5
o
C dan to +300
o
C gacha bo`lgan oraliqdagi temperaturani nazorat
qilish uchun qo`llaniladi.
Manometrik signalizatorlar - suyuqlik va gazlarni temperaturasini nazorat
qilish uchun qo`llaniladigan asboblar.
Bimetall signalizatorlar - modifikatsiyasiga bog‘liq holda –30
o
С dan to
+250 ˚С gacha bo`lgan oraliqlarda ishlaydigan, temperaturaga bog‘liq holda har xil
chiziqli kengayish koeffisiyentiga ega bo`lgan ikkita metall qotishmasi (bimetall)
dan iborat sezgir elementga ega bo‘lgan asbob.
Dilatometrik signalizatorlar - suyuqliklar temperaturaini o`lchashda hamda
temperaturani ma`lum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va
signalizatsiyada qo`llaniladigan asbob.
Termistorli signalizatorlar - temperaturani –30
o
C dan to +100
o
C gacha
bo`lgan oraliqda rostlash uchun foydalanishga mo‘ljallangan bo‘lib, ularda datchik
sifatida termoqarshiliklar – termistorlar qo`llaniladi.
Manometr – mutloq (absolyut) va ortiqcha bosimni o‘lchaydigan o‘lchash
asbobi.
Barometr – atmosfera bosimini o‘lchaydigan o‘lchash asbobi.
Vakuummetr – berk idish ichidagi suyuqlik va gaz bosimining siyraklanishini
o‘lchaydigan o‘lchash asbobi.
Manovakuummetr – ortiqcha bosim va bosim siyraklanishini o‘lchaydigan
o‘lchash asbobi.
Naporometr – kichik qiymatli (50 m suv ust. dan katta bo‘lmagan) ortiqcha
bosimni o‘lchaydigan o‘lchash asbobi.
Tyagometr – kichik qiymatli siyraklanishni o‘lchaydigan o‘lchash asbobi.
Tyagonaporometr - kichik qiymatli bosim va siyraklanishni o‘lchaydigan
o‘lchash asbobi.
Differensial manometr – ikki bosim ayirmasini (bosim farqini) o‘lchaydigan
o‘lchash asbobi.
236
Bosim signalizatorlari - boshqarish obyektlarini yuqori bosimdan himoyalash,
ortiqcha bosimni “chiqarib yuborish” yoki texnologik jarayonni to‘xtatishga
mo‘ljallangan signalizatorlar.
Sarf o‘lchagichlar – suyuqliklar va gazlar sarfni o‘lchash uchun ishlatiladigan
o‘lchash asboblari.
Sath - texnologik apparatning ishchi muhit – suyuqlik yoki sochiluvchan jism
bilan to‘ldirish balandligi.
Sath o‘lchagichlari - sathni o‘lchash uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositalari.
Sath signalizatori - releli sath o‘lchagichlar bo‘lib, moddaning sathi ma’lum
balandlikka yetganda ishlay boshlaydi, ular signalizatsiya maqsadida ishlatiladi.
Analizatorlar - moddalarning tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari haqidagi
o‘lchov axborotini olish uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositalari.
Qovushoqlik - suyuqliklarning sirpanish yoki siljishga qarshilik ko‘rsatish
xususiyati.
Psixrometr – havoning namligini o‘lchash uchun mo‘ljallangan, o‘lchash
prinsipi suv bug‘ining elastikligi hamda quruq va nam termometrlarning
ko‘rsatishlari o‘rtasidagi bog‘lanishga asoslangan o‘lchash asbobi.
O‘lchash mashinasi – bu buyumni tavsiflovchi, kattaliklarni aniq o‘lchashga
mo‘ljallangan yirik o‘lchamli o‘lchash uskunasidir.
Elektromexanik analog o‘lchash asboblari - o‘lchanayotgan fizik kattalikning
uzluksiz funksiyasi bo‘lgan kuzatuvchi uchun qulay shakldagi informatsion
o‘lchash signalini hosil qiluvchi elktr o‘lchash vositalari.
O‘lchash xatoligi – o‘lchash natijasining chinakam (haqiqiy) qiymatdan
chetlashuvini (og‘ishuvini) ifodalovchi o‘lchashning sifat mezoni.
Absolyut xatolik – bu o‘lchanayotgan kattalikning o‘lchash asbobi yordamida
o‘lchangan qiymati bilan shu kattalikning haqiqiy qiymati orasidagi algebraik farq.
Tuzatma - absolyut xatolikni teskari ishora bilan olingan qiymati.
Keltirilgan xatolik – absolyut xatolikning asbobning eng yuqori o‘lchash
chegarasi qiymatiga nisbati orqali aniqlanadigan va nisbiy xatolikka teng kattalik.
Nisbiy xatolik – absolyut xatolikni o‘lchanayotgan kattalikning haqiqiy
qiymatiga nisbatini bildiradigan va foizlarda ifodalanadigan xatolik.
237
Statik xatoliklar – vaqt mobaynida kattalikning o‘zgarishiga bog‘liq
bo‘lmagan xatoliklar.
Dinamik xatoliklar – o‘lchanayotgan kattalikning vaqt mobaynida
o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lgan xatoliklar.
Asosiy xatolik - normal (graduirovka) sharoitda ishlatiladigan asboblarida
hosil bo‘ladigan xatolik.
Qo‘shimcha xatolik – o‘lchash asbobi normal (graduirovka) sharoitdan farqli
bo‘lgan tashqi sharoitda ishlatilganda hosil bo‘ladigan xatolik.
Additiv xatolik - o‘lchanayotgan kattalikning o‘zgarishiga bog‘liq
bo‘lmagan o‘lchash vositasining xatoligi.
Multiplikativ xatolik - o‘lchanayotgan kattalikning o‘zgarishiga mutanosib
ravishda o‘zgaradigan xatolik.
Muntazam xatolik - umumiy xatolikning takroriy o‘lchashlar mobaynida
muayyan qonuniyat asosida hosil bo‘ladigan, saqlanadigan yoki o‘zgaradigan
tashkil etuvchisi.
Uslubiy xatolik - o‘lchash usulining nazariy jihatdan aniq assolanmaganligi
natijasida kelib chiqadigan xatolik.
Asbobiy xatolik - o‘lchash vositalarining konstruktiv kamchiliklari tufayli
kelib chiqadigan xatolik.
Sub’ektiv xatolik – kuzatuvchining aybi bilan chiqadigan xatolik.
O‘lchashlar noaniqligi – o‘lchash natijalari bilan bog‘liq bo‘lgan va
o‘lchanayotgan kattalikka yetarli asos bilan qo‘shib yozilishi mumkin bo‘lgan
qiymatlar tarqoqligini (sochilishini) tavsiflovchi parametr.
Standart noaniqlik – standart og‘ish sifatida ifoda etilgan o‘lchash
natijasining noaniqligi.
To‘liq noaniqlik – chegarasida o‘lchanayotgan kattalikka yetarli asos bilan
qo‘shib yozilishi mumkin bo‘lgan qiymatlar taqsimotining katta qismi joylashgan
o‘lchash natijasi atrofidagi oraliqni aniqlovchi kattalik.
Kattalik bahosining standart noaniqligi – o‘rta arifmetik qiymatning standart
og‘ishi sifatida ifodalangan, o‘lchash natijasining noaniqligidir.
238
Yig‘indi standart noaniqlik – bir necha o‘zaro matematik bog‘langan kattalik
qiymatlari asosida natija olingandagi, o‘lchash natijalari standart noaniqligidir.
Kengaytirilgan noaniqlik – o‘lchash natijasi atrofidagi intervalni
xarakterlovchi kattalik bo‘lib, kutilaлtgan ehtimollik qamarovida o‘lchash natijasi
qiymatlarining taqsimlanishini ifodalaydi.
| 