Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi

9 
Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi. Kuzatuv, 
bioremidatsiya usuli, mikrobiologik usullar, texnik–laboratoriya usullari, statistik 
usullar. 
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ishning ilmiy 
ahamiyati, ushbu ish yuzasidan olib borilgan tajribalar natijasida aniqlangan 
ma’lumotlardan ilmiy maqolalar yozishda va amaliy qo‘llanmalar tayyorlashda 
foydalanish mumkin. 
Ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki, ushbu ish yuzasidan olib borilgan 
tajribalar natijasida aniqlangan ma’lumotlardan yuksak suv o‘simliklari yordamida 
ifloslangan suvlarni tozalash texnologiyasini amaliyotda qo‘llash imkonini beradi. 
 

10 
I BOB. OQAVA SUVLARNI TOZALASHNING O’RGANILGANLIK 
DARAJASI 
1.1. Suvning tirik organizmlar va xalq xo‘jaligi uchun ahamiyati 
 
I
nsoniyat jamiyat uchun suv beqiyos ahamiyatga ega. Suv murakkab mineral 
bo‘lib, tabiatda gaz, suyuq va qattiq (muz) holatlarda uchraydi. Yer sharining suv 
resurslariga okean, dengizlar, daryo va ko‘llar, sun’iy suv havzalari, tog‘ va qutb 
muzliklari, yer osti suvlari, tuproq, atmosfera va tirik organizmlar tarkibidagi suvlar 
kiradi. Yer yuzidagi okean, dengizlarning umumiy maydoni quruqlik yuzasiga 
qaraganda deyarli 2,5 barobar ko‘pdir, ya’ni dunyo okean suvlari Yer sharining ¾ 
qismini egallagan bo‘lib, uning o‘rtacha chuqurligi 4000 metrga tengdir. Daryo va 
ko‘l suvlari esa, quruqlik yuzasining 3 % ini egallaydi. Muzliklar esa, quruqlikning 
11 % iga teng bo‘lgan maydonni egallaydi. Quruqlik yuzasining 4% ini botqoqlik va 
botqoqlangan yerlar tashkil qiladi. Yer sharining umumiy suvlar zaxirasini asosiy 
qismini ya’ni 94%, dunyo okeani hisobiga to‘g‘ri keladi. Sayyoramizda jami suvning 
97,2% ini sho‘r, 2,8 foizini esa, chuchuk suvlar tashkil qiladi. Chuchuk suvning eng 
ko‘p miqdori tabiiy muzliklarda to‘plangan. Dunyo bo‘yicha chuchuk suvning asosiy 
qismi Antarktida, Arktika va Grenlandiya muzliklarida saqlanib kelmoqda. Chuchuk 
suv resurslarining ko‘pgina qismi daryo suvlari hisobiga to‘g‘ri keladi. Bu suv inson 
tomonidan foydalanish uchun eng yaroqli suvlardan hisoblanadi. Hozirgi kunda 
insoniyat taraqqiyotida toza suvga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin juda tez sur’atlarda ortib 
bormoqda, chunki insonning xo‘jalik faoliyatini toza suvsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. 
Suv yer yuzasidagi iqlimni vujudga keltirishda asosiy omillardan biri, suv bug‘lari 
esa, alohida ahamiyatga egadir
1
. 
Atmosfera suvlarisiz joyning ob–havosini tasavvur etib bo‘lmaydi. Havoda suv 
bug‘larining miqdori Yer yuzasining qaysi kenglikda joylashishiga bog‘liq: ekvator 
havosida suv bug‘lari eng ko‘p bo‘lsa, qutbiy o‘lkalarda eng kam bo‘ladi. 
Shuningdek, yil fasllariga bog‘liq holda atmosferadagi suv bug‘larini miqdori 
1
Xo'jjiyev S.O. Yuksak suv o'simliklarining oqova suvlarda o'sishi, rivojlanishi va ularni tozalashdagi mohiyati// 
Ijodkor yoshlar va fan-texnika taraqqiyoti: Resp. ilm-amal konf. to'pl. –Buxoro, 2004. –B. 127-128 

11 
o‘zgaradi. Bulutlarda ko‘p namlik to‘plangan bo‘lib, ba’zilarida yuzlab tonna suv 
bo‘ladi. Bu gigant suv massalaridan iborat bo‘lgan havo oqimlari yer yuzasida bir 
yerdan ikkinchisiga ko‘chib joylarga namgarchilik keltiradi, bunda joyning havo 
haroratiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Suv shunday qudratli kuchga egaki, yerning hozirgi 
relyefi suvning bunday uzluksiz faoliyati natijasida shakllangan va bu relyef qiyofa 
istiqbolda yanada o‘zgarib murakkablashdi. Suv qattiq jinslardan tuzilgan tog‘ 
tizimlarini yemiradi. Toshlar orasidagi suvlar muzlaganda yoriqlarni kengaytirib 
metindan mustahkam granit va bazaltlarni ham yorib yuboradi. Suv tog‘ jinslari 
tarkibidagi minerallarni sekin–asta yemirib, ularni eritib vodiylarga yetkazadi. 
Hozirgi kunda suvlarni toza saqlab qolish butun insoniyatni jiddiy tashvishga solib 
turgan muammolardan bo‘lib qolmoqda. 
Organik dunyoni va insoniyat jamiyatini suvsiz tasavvur qilish qiyin. Chunki 
o‘simlik tanasini 80–90%, hayvon organizmining 75%i suvdan iborat. Yangi 
tug‘ilgan chaqaloq tanasining 70 foizi, katta yoshdagi kishi organizmning 65 foizini 
suv tashkil etadi. 70 kilogramm og‘irlikdagi o‘rta yoshdagi kishining 45 kg.mi suvdan 
iborat. Suvsiz hayot yo`q. Yer yuzasidagi tabiiy chuqurliklarning suv bilan to‘lishi 
natijasida ko‘llar hosil bo‘ladi. Bugungi kunda O‘zbekistonda 50 ta sug‘orish 
kanallari va 16 ta suv omborlari mavjud. Ularning ko‘pchiligi (80 foizi) tekisliklarda 
joylashgan. Dunyodagi chuchuk suv zaxirasining 3/4 qismi muz shaklida Artika, 
Antarktida va baland tog‘ muzliklarida joylashgandir. 
O‘rta Osiyo tog‘laridagi muzliklarning umumiy maydoni Katta Kavkaz 
muzliklari maydonidan 9.5 marta, Oltoy muzliklaridan esa, qariyb 28 marta kattadir. 
Dunyodagi eng yirik tog‘ muzliklaridan biri Fedchenko muzligida (muzlik uzunligi 
77,8 km, eni 1500–3000 m., maydoni 907 km, qalinligi 700–1000 metr) chuchuk suv 
zaxirasi 250 milliard m
3
ga tengdir. Keyingi yillarda xo‘jalik ehtiyojlari uchun yer osti 
suvlaridan tobora ko‘proq foydalanilmoqda. Yer osti suvlari Rossiya, Qozog‘iston va 
O‘rta Osiyo respublikalarida, ayniqsa, ko‘p. 
Mutaxassislarning fikricha, sanoqli yillardan so‘ng “qora oltin” e’tibordan 
chetda qolib, jahon bozorida yetakchi o‘rinni oddiygina chuchuk suv egallaydi. 
Hozirning o‘zida 2,0 mlrd. dan ortiq aholi chuchuk suv yetishmasligi sharoitida 

12 
yashamoqda. 2025 yilga kelib, ularning soni 3 mlrd.dan ortishi, namlik 
yetishmasligidan esa, yer sayyorasining 40% aholisi aziyat chekishi mumkinligi 
ta’kidlanmoqda
1
. 
Dunyo mamlakatlari aholisi sonining ko‘payishi xuddi shu sur’atda bo‘lsa, suv 
resurslariga bo‘lgan talabning yildan–yilga ortib borishi aniqdir. O‘zbekiston ehtiyoji 
uchun yiliga o‘rtacha qancha miqdorda suv zarur bo‘ladi? Ushbu savolga javob berish 
uchun O‘zbekistonda suv resurslaridan iqtisodiyotning turli tarmoqlarida foydalanish 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tahlil qilamiz. 
Suvning inson hayotida qay darajada ahamiyatli ekanligini quyidagi oddiygina 
misollar orqali ko‘rishimiz mumkin. Masalan, rivojlanayotgan davlatlarda chuchuk 
suv zahirasining 70–90%i qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orishda foydalaniladi. 
Sholining har 1 kg ni yetishtirish uchun 3000 l suv talab qilinadi. 
Qayd etish lozimki, yiliga bir kishi o‘rta miqdorda 58 kg guruch iste’mol qiladi. 
400 grammli non mahsuloti ishlab chiqarishga ketadigan bug‘doyni yetishtirish uchun 
550 l, rivojlanayotgan davlatlarda 100 gramm go‘sht mahsulotini tayyorlash uchun 
1500 l, rivojlangan davlatlarda esa, 7000 l suv kerak bo‘ladi. 
Respublikada iste’mol qilinayotgan suv miqdorining 95% daryo va soylardan 
olinadi. Suvni is’temolchilarga o‘z vaqtida va kerakli miqdorda yetkazib berish 
maqsadida ko‘plab kanal va zovur, doimiy nasos stansiyalari qurilgan.
Respublikamiz qishloq xo‘jaligi sug‘orma dehqonchilikga asoslangan. Suv
xo‘jaligida umumiy suv sarfi sekundiga 2500 kub metrdan ortiq bo‘lgan 75 yirik 
kanal, umumiy hajmi 18,6 kubmetr bo‘lgan 53 suv va 32, 4 ming kilometr xo‘jaliklar 
aro kanallar, 4889 ta nasos agregatlari, 1479 ta doimiy nasos stansiyalari, 10180 ta tik 
drenaj va suv chiqish quduqlari, 30,4 ming kilometr xo‘jaliklararo kollektorlar bor
2
. 
Suv inshootlarini ishlatish va yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bilan bog‘liq 
bo‘lgan barcha ishlarni O‘zbekiston Respublikasi suv va qishloq xo‘jaligi vazirligi va 
uning joylardagi tashkilotlari bajaradi. Aholining dunyo miqyosida yildan–yil ortib 
borishi yangidan–yangi, ilgari bo‘lmagan muammolarni yuzaga keltirmoqda. Ana 
1
Il`yasov A.S., Xo'jjiev S.O., Jumaboyev B.Y., Bakayev X.YU. Oqova suvlardagi ksenobiotiklarning tirik 
organizmlarga ta'siri va ularni yuksak suv o'simliklari bilan tozalash/ Tavsiyalar.- Navoiy: NavDPI, 2008.– 16 b 
2
Ergashev S. A., Otaboyev Sh., Sharipov R. Suvning inson hayotidagi ekologik mohiyati. T.: Fan, 2009. 

13 
shunday dolzarb muammolardan yana biri ichimlik suv masalasidir. Masalaga yuzaki 
qaraganda sayyoramizda suv behisob cheksiz–chegarasizdek bo‘lib ko‘rinadi. Lekin, 
aslida unday emas. Agar jahondagi barcha suv zahiralari 1500 million kub km bo‘lsa, 
uning 94 foizi okean, dengiz suvlaridir. Suv zahiralarining faqat 6 foizi esa, yer osti 
suvlari va muzliklaridir. Jahondagi ichishga yaroqli suvlar esa, barcha suv 
zahiralarining faqat 0,0221 foizini tashkil etadi, ko‘rinib turganidek, ichimlik suv 
masalasi dunyodagi eng og‘ir muammolardan biri sifatida kun tartibida turibdi.
Hududimizdagi daryolar, kanallar, suv omborlari va hatto yer osti suvlari ham 
inson faoliyati ta’siriga uchramoqda. Sug‘oriladigan hududlarda suv tabiatning 
bebaho in’omidir. Butun hayot suv bilan bog‘liq. Zotan suv tugagan joyda hayot ham 
tugaydi. Shunday bo‘lsada Markaziy Osiyoda suv zahiralari juda cheklangan. Yiliga 
78 kub kilometr suv keltiradigan Amudaryo va 36 kub kilometr keltiradigan Sirdaryo 
asosiy suv manbalaridir.
Suv zahiralarining kamayib ketishi va havzalardagi suvning sifati tobora 
yomonlashib borishiga mintaqamizda 60–yillardan boshlab yangi yerlarning keng 
ko‘lamda o‘zlashtirilishi, sanoat, chorvachilik komplekslarining rivojlantirilishi, 
kollektor zovur tizimlari qurilishi hamda urbanizatsiya kuchayishi o‘zining salbiy 
ta’sirini o‘tkazdi.

Download 1,91 Mb.