1.1–jadval
O‘zbekiston Respublikasi suv resurslari
1
Havza va hudud
Q, m
3
/s
W, km
3
/yil
Surxondaryo havzasi (Surxondaryo viloyati)
96,2
3,033
Qashqadaryo havzasi (Qashqadaryo viloyati)
42,4
1,336
Zarafshon daryosi havzasi (Samarqand viloyati)
7,96
0,251
Amudaryo havzasi bo‘yicha jami
146,6
4,620
1
Буриев С.Б., Хужжиев С.О., Шоякубов У.Р. Биодеструкция цианидовс водными растениями// Акт. пробл. альгологии,
микологии игидроботаники: Межд. науч-практ конф. -Ташкент, 2009.– С. 235-237.
14
Farg‘ona vodiysi (Andijon, Farg‘ona, Namangan
viloyatlari)
6,12
0,193
Turkiston va Nurota tog‘ tizmalarining shimoliy
yonbag‘ridan boshlanuvchi daryolar (Jizzax, Navoiy
viloyatlari)
4,49
0,142
Ohangaron daryosi havzasi (Toshkent viloyati)
38,5
1,214
CHirchiq daryosi havzasi (Toshkent viloyati)
112,0
3,532
Sirdaryo havzasi bo‘yicha jami
161,1
5,081
O‘zbekiston bo‘yicha jami
307,5
9,701
O‘zbekiston hududini kesib o‘tuvchi eng katta suv artereyalari bo‘lmish
Sirdaryo va Amudaryo hamda ularning irmoqlari O‘zbekistondan tashqarida
boshlanadi. Norin, Qoradaryo, So‘x, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo,
Qashqadaryo, Sheroboddaryo O‘zbekistonning yirik daryolari hisoblanadi. Ularning
ko‘pchiligi faqat o‘rta va quyi oqimda yig‘ish maydonida 38 kub kilometr suv
to‘planadi. Uning faqat 10% O‘zbekiston hududiga to‘g‘ri keladi. Amudaryoning suv
yig‘ish maydonidan to‘plangan 78 kub kilometr suvning esa, faqat 8 foizi
O‘zbekistonga tegishli.
O‘rta Osiyodagi muzliklarning asosiy qismi O‘zbekiston hududidan tashqarida
joylashgan. O‘zbekistondagi daryolarga suv beruvchi muzliklarda sifatli tabiiy
suvning katta zahirasi mavjud. Daryolarning to‘kinsuv davri suv manbaining turi va
suv yig‘ish havzasining balandligiga qarab bahor yoki yozda kichikroq daryolarda 1–
2 oy, yirik daryolarda 3–4 oy muddatda davom etadi. Bu davrda daryolarda yillik suv
hajmining 70–95% oqib o‘tadi. Ba’zi yillari daryolar yomg’ir suvi hisobiga bo‘ladi.
Sayyoramizda suv resurslari cheklangan bo‘lishiga qaramasdan hozirgi kunda
uni tejab ishlatishga va muhofaza qilishga kam e’tibor berilayapti. Natijada suvning
ko‘p qismi bekorga sarf bo‘lmoqda. Suv zahiralarining, jumladan yer usti va yer osti
15
suvlarining keskin taqchilligi va ifloslanganligi O‘zbekiston uchun ham katta tashvish
tug‘dirmoqda.
Mutaxassislarning asosiy qismi suv resurslaridan oqilona foydalanishning
quyidagi asosiy variantlarini taklif qilishmoqda:
1. Suv resurslarini tejab ishlatish, ya’ni mahsulot ishlab chiqarish jarayonida
suv kam talab qilinadigan texnologiyalarni qo‘llash;
2. Suv resurslarini muhofaza qilish. Buning uchun oqova suvlar miqdorini
kamaytirish va ularni tozalash jarayonini oxirigacha yetkazish.
Suv resurslaridan samarali foydalanishni amaliyotda qancha keng qo‘llasak,
kelajakda kutilishi mumkin bo‘lgan global muammolar xavfini shuncha kamaytirgan
bo‘lamiz. Zero suv – bu yashash va ishlab chiqarish, sog‘lom va go‘zal hayot,
shuningdek, insoniyat taraqqiyotining fundamental asosidir.
Keyingi yillarda ichki suv havzalari, dengiz va okeanlarning ifloslanishi
insoniyatni tashvishga solmoqda. Chunki suvlarning ifloslanishi oqibatida tabiiy
muhit ham zarar ko‘radi. Ifloslangan suvlarda baliqlar, turli xil qush va hayvonlar
bilan bir qatorda o‘simliklar ham zararlanadi. Suv o‘z–o‘zini tiklash va tozalashdek
ajoyib xususiyatga egadir. Bu xususiyat, asosan Quyosh radiatsiyasi ta’sirida ro‘y
berib, ifloslangan suvning toza suv massasi bilan aralashishi va keyinchalik organik
moddalarning mineralizatsiyalanishi hamda ifloslangan suvdagi bakteriyalarning
o‘lishi jarayonidan iboratdir.
Suv quyosh radiatsiyasi va iflos suvga toza suv kelib quyilishi natijasida
qaytadan tozalanishi mumkin. Turli bakteriya, zamburug‘ va suvo‘tlar suvning qayta
tozalanishida faol agentlardan hisoblanadi.
Suvning o‘z–o‘zini tozalash omillaridan biri avvalo bakteriyalar, zamburug‘lar
va suv o‘tlari faoliyati tufayli amalga oshadigan jarayondir. Suv o‘z–o‘zini bakterial
tozalanishi natijasida unda 24 soatdan keyin 50%, 96 soatdan keyin esa, – 0,5%
bakteriya qoladi. Bu jarayon qishda keskin susayadi, ya’ni 150 soatdan keyin ham
20% gacha bakteriya saqlanib qaladi. Ifloslangan suvlarning o‘z–o‘zini tozalashini
taminlash uchun ularni bir necha baravar ko‘p toza suvga qo‘shish kerak bo‘ladi. Agar
16
suv juda ifloslangan bo‘lsa, u o‘z–o‘zini tozalay olmaydi. U holda uni tozalash uchun
turli texnologik usullardan foydalanish kerak.
Shahar aholisini sifatli va zarur miqdorda suv bilan ta’minlash, shaharda hosil
bo‘ladigan oqova suvlarni oqizish va ularni qaytadan suv havzalariga chiqazishdan
oldin, tozalash inshootlarida talab qilingan darajada tozalash sanitariya gigienik
jihatdan ahamiyatga molikdir. Ichimlik suv bilan ta’minlash, oqova suvlarni oqizish
va tozalash aholining turmush darajasini yaxshilash bilan birga, suv orqali o‘tadigan
har xil kasalliklarning oldini ham oladi. O‘rta Osiyo xalqlari, shu jumladan, shahar
aholisi barcha zamonlarda suvni ariqlardan yoki suv yig‘ish va tindirish uchun
mo‘ljallangan maxsus moslama–hovuzlardan olishgan. Tabiiy manbalardan suv olish,
uni tozalash, zararsizlantirish, tashish hamda aholi, sanoat korxonalari va boshqalarga
uzatishni ta’minlovchi muhandislik inshootlari hamda qurilmalari majmuyini qurish
bilan aholini kerakli miqdorda va bosimda, sifatli ichimlik–xo‘jalik suvi bilan
ta’minlash mumkin.
Hozirgi vaqtda chuchuk suv tanqisligi hamma regionlarda sezilayotgan bir
davrda tozalangan chiqindi suvlarni ochiq suv havzalariga tashlamay, undan ma’lum
maqsadlar uchun qayta foydalanish shu kunning dolzarb masalasi bo‘lib qoldi. Xuddi
shu usul bilan aholi uchun zarur bo‘lgan suv havzalarini saqlab qolish mumkin.
Buning uchun markazlashgan vodoprovod sistemasida ishlatiladigan usullardan
foydalanish, ya’ni bir qavatli qumli filtrdan yoki ikki qavatli qum–antratsitli filtrdan
foydalanish mumkin.
So‘ngra xlorlab suv ilgarigi holatiga qaytariladi. Shu usul bilan suvdagi
oksigenni 2 mg ga, osilma moddalarni esa, 1,5–3 mg ga yetkazish mumkin. Bulardan
tashqari, suv tarkibidagi azot va fosforni ham yo‘qotish zarur. Chiqindi suvlarni qayta
tozalash juda qimmatga tushadi, shuning uchun faqat zarur hollardagina bu usuldan
foydalaniladi.
Shuni aytish kerak–ki, qayta tozalangan suvni faqat texnik ehtiyojlar uchun
sarflash zarur. Ichimlik suv sifatida ishlatishga also yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Og‘ir
metall tuzlari, politsiklik aromatik karbon suvlar, nitroza birikmalar shahar chiqindi
suvining doimiy tarkibiy qismi bo‘lib qolgan. Ular kanserogen, mutagen ta’sir
17
ko‘rsatish qobiliyatiga ega. Tozalangan suvlarni qayta tozalash vaqtida ham shunday
kimyoviy moddalar paydo bo‘ladi–ku, ular suvning sifatini mutlaqo o‘zgartirib
yuboradi. Jumladan, suvni xlorlashda galoidometanlar hosil bo‘ladi, ular blastomogen
ta’sir ko‘rsatuvchi kimyoviy moddalardir. Shu sababli qayta tozalangan suvlarni
texnik maqsadlarda ishlatganda ham tarkibida turli kimyoviy moddalar borligini
hisobga olib ochiq usulda ishlatishga ruxsat berilmaydi.
Gigiyenistlar tomonidan qayta tozalangan suvlar uchun ularning zarar
bermaydigan sifat ko‘rsatkichlari ishlanib chiqilgan. Shu ko‘rsatkichlar qayta
tozalangan chiqindi suvlarda saqlana olsa, unday suvlarni texnologik jarayonlarda
ishlatish mumkin.
O‘zbekistonning bir qator sanoat korxonalarida ishlab chiqarishning ko‘p
miqdordagi turli xil chiqindilari, ayniqsa, oltin va boshqa turdagi metallar ajratish
jarayonining oqova suvlari ishlatishga yaroqsiz bo‘lib, maxsus havzalarda
saqlanmoqda va ularning miqdori yildan–yilga ko‘payib, katta maydonlarni egallab
turibdi. Natijada atrof–muhitni muhofaza qilish, sanoat oqova suvlarini tozalashning
ekologik xavfsiz texnologiyasini yaratish zamonaviy biotexnologiyaning eng dolzarb
mummolaridan biri bo‘lib qolmoqda. Shu bois qoldiq oqova suvlarni tozalashning
samarali va arzon usullarini ishlab chiqish zamonaviy biotexnologiyaning dolzarb
masalalaridan biridir. Ayni paytda, ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘ladigan oqova
suvlar hamon tozalanmasdan, maxsus havzalarda saqlanmoqda. Bu esa, oqova
suvlarni ekologik xavfsiz bo‘lgan uslublar yordamida tozalash texnologiyasini
yaratishni taqozo etadi.
O‘zbekistonda urbanizatsiya jarayonining tez sur‘atlar bilan rivojlanishi
shaharlarning yiriklashuviga va shaharlarda sanoatning rivojlanishiga olib kelmoqda.
Shahar aholisi sonining o‘sib borishi va u bilan bog‘liq kommunal maishiy
chiqindilar miqdorining tez sur‘atlarda oshib borishiga sabab bo‘lmoqda.
Kommunal–maishiy chiqindilar suyuq–oqova va qattiq chiqindilardan iborat.
Suyuq chiqindilar suv bilan yuvilganligi uchun uning miqdori suv sarfi bilan
bog‘liq. Inson uchun kunlik 130–150 litr suv yetarli bo‘lgan holda, Respublikamiz
shaharlarida yashovchi aholining jon boshiga o‘rtacha 350–400 litr suv sarflanadi.
18
Qurilish qoidalariga ko‘ra uylarning qulayligi oshgan sari suv sarfi miqdori ham
oshib boradi.
| 