1.2. Suvni ifloslovchi omillar
Hozirgi vaqtda ichki suv havzalari, ayniqsa, ba’zi daryolar shu qadar ifloslanib
ketayaptiki, ular tabiiy yo‘l bilan o‘zini o‘zi tozalay olmayapti. Ifloslangan daryo va
ko‘l suvlari iste’mol uchungina emas, balki maishiy xizmat, turmush va sanoat
ehtiyojlari uchun ham yaroqsiz bo‘lib qolayapti, odamlarning turli kasalliklarga
chalinishiga olib kelayapti. Chuchuk suvlar ifloslanishining asosiy sabablari
urbanizatsiyaning va sanoat ishlab chiqarishining jadal rivojlanishi bilan bog‘liq.
Yirik sanoat korxonalari va shaharlar hududlarida ko‘p miqdorda erigan va muallaq
holatda mavjud bo‘lgan har xil mineral va organik moddalar hisobiga ifloslangan oqar
suvlar hosil bo‘ladi va bu suvlar, odatda, daryolarga tashlanadi.
Chuchuk suv havzalarini ifloslovchi asosiy manbalar qatoriga sanoat
korxonalari, maishiy xo‘jalikdan chiqadigan oqova suvlar, rudali va rudasiz qazilma
boyliklarni ishlab chiqarishdagi chiqindilar kiradi. Konlar va neft korxonalarida
ishlatilgandan keyin chiqariladigan suvlar, temir yo‘l transportlarining tashlanma
suvlari, shahar hududlaridan hamda o‘g‘it va zaharli ximikatlar ishlatilgan dalalardan
oqib chiqqan suvlar, chorvachilik fermalari va komplekslaridan oqib chiqadigan
tozalanmagan suvlar va boshqalardir. Ayniqsa, sanoatda ifloslangan oqar suvlar
tarkibida har xil kislotalar, fenolli birikmalar, vodorod sulfidi, ammiak va boshqa
birikmalar, shuningdek har xil biogen moddalar bo‘ladi. Ifloslangan ko‘plab daryo va
ko‘l suvlari faqat iste’molgagina emas, hatto maishiy–xo‘jalik va sanoat ehtiyojlari
uchun ham yaroqsiz bo‘lib qolayapti. Bunga G‘arbiy Yevropadagi ayrim mamlakatlar
daryolarini misol qilib keltirish mumkin. Bu hududlardagi suvlarni tubdan
tozalamasdan qayta ishlab bo‘lmaydi. Zarafshon daryosi Samarqand, Navoiy va
Buxoro viloyatlari hududidan oqib o‘tadigan yagona suv manbaidir. Daryo havzasida
yirik sanoat korxonalarining to‘planishi hamda 600 ming gektardan ortiq
sug‘oriladigan yerning mavjudligi, sug‘orish tizimining takomillashmaganligi daryo
suvining sifat ko‘rsatkichlarini keskin pasayishiga sabab bo‘ladi. Ayniqsa, daryoning
19
bosh o‘zanidagi Tojikiston Respublikasining tog‘ boyitish kombinatining oqova
suvlari tarkibidagi og‘ir metallarning me’yoridagidan 1,5 barobar ortiq bo‘lishi ham
suvning ifloslanishiga ta`sir qilmoqda. Daryo suvining ifloslanish darajasi yildan
yilga oshib bormoqda.
Keyingi vaqtlarda qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan pestitsidlar, gerbitsidlar,
fungitsidlar, insektitsidlar daryo, ko‘l va kanallarga tushib, suvda hayot
kechiruvchi organizmlarga va ular orqali esa, odam organizmlariga o‘tadi, ba’zi
hollarda yomon oqibatlarga olib kelmoqda.
Ifloslangan oqar suvlar ikki guruhga: mineral va organik moddalar bilan
ifloslangan suvlarga bo‘linadi.
Mineral ifloslangan oqar suvlarga metallurgiya va mashinasozlik
korxonalarining oqindilari, neft, uni qayta ishlash va tog‘–kon sanoatining
chiqindilari kiradi. Mineral ifloslangan oqar suvlar tarkibidagi har xil tuzlar,
kislotalar, ishqorlar, qum, shlak, mineral yog‘lar va boshqalar bo‘ladi. Hayvon va
o‘simlik yog‘lari, o‘simlik tolalari, sabzavot poliz va meva qoldiqlari,
to‘qimachilik, oziq–ovqat va boshqalar bilan ifloslangan oqar suvlar suv
havzalarining organik ifloslanishiga sabab bo‘ladi. Organik ifloslangan oqar suvlar
tarkibida azot ko‘p bo‘ladi.
Organik ifloslanishning ko‘rinishlaridan bo‘lgan bakterial va biologik
ifloslanish achitqi va mog‘or zamburug‘lari, mayda suv o‘tlari va bakteriyalar:
jumladan, tif, paratif, dizenteriya qo‘zg‘atuvchilari, gelmintlar va boshqalarning
borligi bilan xarakterlanadi.
Ifloslangan oqar suvlar tarkibida ko‘pincha 40% mineral va 60%gacha
organik moddalar bo‘lib, ular toza suvni kimyoviy zaharlanishiga sabab bo‘ladi,
suv normal fizik–kimyoviy xossalarini buzadi va nihoyat bu suvlar iste’mol uchun
yaroqsiz bo‘lib qoladi.
Yer osti suvlarning ifloslanishi esa, asosiy yer ustidagi ifloslangan suvlar
oqimidan va filtratsion suvlardan hosil bo‘lishi tufayli yuz beradi.
Rivojlangan davlatlarning sanoatida ishlatiladigan toza suvlar kommunal
maishiy xo‘jaliklarga sarflanadigan suvlardan bir necha barobar ko‘pdir. Chiqindi
20
suvlar insonni ichimlik suv bilan ta’minlashda yaroqsiz hisoblanadi. Chunki zaharli
moddalar bilan to‘yingan suv inson salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Turli yuqumli
kasalliklarni keltirib chiqaradi. Keyingi vaqtda shifokorlar poliomiyelit, sariq va sil
kasalliklar mikroblarining suv orqali tarqalishini aniqladilar.
Kimyo sanoatida sintetik yo‘l bilan ishlab chiqariladigan bo‘yoq, portlovchi
modda va turli xil dori– darmon kauchuk sun’iy tola va boshqalar toza suvni ko‘p
miqdorda talab qiladi. Oqibatda bunday ishlab chiqarish manbalaridan chiqqan iflos
suvlar tarkibida tabiatda uchramaydigan zararli moddalr ham uchraydi.
Suv shaxtalarda ko‘mir olishda ham ishlatiladi. Ko‘mir qatlamlari oralig‘idagi
tog‘ jinslarining tarkibiga qarab suv turli moddalarga to‘yinadi. Ba’zan shaxtalar
gurunt suvidan to‘lib qoladi. Natijada, ish jarayoniga katta zarar yetkazadi. Bunday
hollarda shaxtalardagi iflos suvlar kuchli nasoslar yordamida turli suv havzalariga
chiqarib tashlanadi.
Qora va rangli metallurgiya, kimyo, qog‘oz, neftni qayta ishlash, tog‘– kon
sanoati chiqindilari va qishloq xo‘jaligi sababli yer yuzasidagi suvlar ifloslanmoqda.
Neft sanoati tarmoqlaridan neftni olish, tashish va uni qayta ishlash suv
havzalarining ifloslanishida asosiy sababchilaridan biridir. Suv ostidan neftni olishda
achinarli hodisalar ro‘y bermoqda. Masalan, Santo Barbaradagi birinchi neft qudug‘i
10 sutkada 900 tonna neft yo‘qotgan. Bir qancha neft tankerlari halokatga uchrab
okeanga ming– ming tonna neft to‘kilgan. Natijada necha ming tonna suv yuzasi
yupqa neft pardasi bilan qoplangan. Bir litr neft 200 litr suvni ifloslaydi. Yoki bir
tomchi neft 1– 1,5 kvadrat metr kub suv yuzasini yupqa pardasi bilan qoplaydi.
Natijada baliqlar va boshqa dengiz hayvonlari, suv qushlari hayotini xavfga soladi.
Sanoat obyektlari atroflariga chiqarib tashlangan issiq oqova suvlar mazkur joydagi
fauna va flora hayotiga zararli ta’sir qiladi.
Issiqlik va atom elektr stansiyalarining sovitish uchun ishlatiladigan iliq
suvlardan foydalansa bo‘ladi. Masalan, Angliyada Xatterson atom elektr
stansiyasidan chiqqan iliq suv ulkan suv havzasiga oqizib quyilgan va u yerda turli xil
baliqlar boqilgan. Bu baliqlar o‘zini yaxshi his qilib, ochiq dengizga qaraganda ikki
baravar tez yetilgan. Insoniyat jamiyati taraqqiyoti jarayonida tabiiy suv tarkibini
21
tezlik bilan o‘zgartirmoqda. Shuning uchun suvni muhofaza qilishda, iflos suvlarni
tozalashdagi muhandislik usullarini yanada takomillashtirish lozim.
Keyingi paytlarda suvni ko‘p sarflaydigan sanoat tarmoqlari joylashgan sex va
zavodlarda chiqindi suvlarni tozalaydigan uskunalar qurilmoqda. Sanoat va qishloq
xo‘jaliklaridan chiqqan iflos suvlarni zararsizlantirib yana qaytadan ishlatish mumkin.
Masalan, hozirgi zamon neftni qayta ishlash va metallurgiya zavodlari va sexlarida
ishlatilgan suvning 97% i qaytadan ishlatilmoqda.
Zavod va fabrikalardan chiqqan tashlandiq suvlardan qimmatbaho moddalarni
ajratib olish va suvni qaytadan ishlatish xo‘jalik uchun katta iqtisodiy samara
bermoqda. O‘rmon, texnika sanoatiga tegishli zavodlar chiqindilaridan nitrobenzol,
anilin bo‘yoq zavodlari chiqindilaridan brom va anilin, koks, kimyo zavodlari
tashlandiqlaridan turli fenollar va kimyo zavodining chiqindi suvlaridan esa, sulfat
kislotasini ajratib olish mumkin.
Yaqin kunlargacha bir tonna ruda eritib olish uchun 80 m
3
suv sarflangan
bo‘lsa, hozirgi zamon texnikasi bilan qurollangan ba’zi sex va zavodlar shu
miqdordagi rudaga 4 m
3
suv ishlatmoqda. Biroq hamma zavod va kombinatlar hozirgi
zamon texnikasi bilan to‘la ta’minlangan emas. Metallurgiya zavodlarida suvni
muhofaza etishda Xarkov “Giprostal” instituti ilmiy xodimlarining xizmati katta. Ular
domna, marten va boshqa pechlarni sovitishda suv o‘rniga havodan foydalanishni
taklif etishdi.
Hozirgi kunda mamlakatimizning bir qancha sanoat korxonalaridan ko‘plab
iflos chiqindi suvlar chiqmoqda. Xo‘jalik maishiy obyektlardan chiqqan iflos suv
ilgarigiga qaraganda endilikda 4 marta ko‘p.
Hozirgi paytda suv havzalari ifloslanishining oldini olishga juda katta ahamiyat
berilmoqda. Maishiy xo‘jalik va sanoat korxonalaridan chiqadigan oqova suvlar
muayyan inshootlarda tozalanib, ular yana suv havzalariga oqiziladi. Oqova suvlar
suv havzalarini ma’lum darajada ifloslantiradi. Keyingi yillarda hukumatimiz
tomonidan suv havzalarining sanitariya holatini yaxshilashga qaratilgan qator amaliy
chora–tadbirlar ko‘rilmoqda.
22
Suv sanoat va kommunal xo‘jaliklardan chiqqan oqava suvlar, neft, radiaktiv
moddalar va boshqalar bilan ifloslanadi.
Rivojlangan davlatlarning sanoatida ishlatiladigan toza suvlar kommunal
maishiy xo‘jaliklarga sarflanadigan suvlardan bir necha barobar ko‘pdir. Chiqindi
suvlar insonni ichimlik suv bilan ta’minlashda yaroqsiz hisoblanadi. Chunki zaharli
moddalar bilan to‘yingan suv inson salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Turli yuqumli
kasalliklarni keltirib chiqaradi. Keyingi vaqtda shifokorlar poliomiyelit, sariq va sil
kasalliklar mikroblarining suv orqali tarqalishini aniqladilar.
Iflos suvlarni tozalashda asosan uch usuldan mexanik, kimyoviy, biologik
usullardan foydalanilmoqda.
Suvni iflos chiqindilardan holi etish va yana inson xizmatiga bo‘ysundirish
uchun yana o‘nlab usullar ishlab chiqildi. Har bir tozalash usulini amalda qo‘llash
uchun joyning tabiiy sharoitini ilmiy asosda juda yaxshi o‘rganish kerak. Shundagina
qo‘llaniladigan usul xo‘jaligimiz uchun katta foyda keltiradi. Buni biz misol tariqasida
Uchquduq shahrida qurilgan va ishga tushirilgan “Biologik tozalash stansiyasi”ning
1–navbatida ko‘rsatib o‘tamiz: Bu stansiya 1 yilda 1,5 million kub metr oqava suvni
tozalaydi va shuning 1,3 million kub metri shahar yashil bog‘larini sug‘orish uchun
sarflanadi.
Shunday qilib, iflos suvlarni tozalash va toza suvlarni muhofaza qilish dolzarb
muammolardan biri bo‘lib qoldi va bu sohada mamlkatimizda anchagina ishlar
amalga oshirildi, ammo hali qilinishi kerak bo‘lgan ishlar juda ko‘p.
O‘zbekiston Respublikasida 1993 yil 6–mayda qabul qilingan “Suv va suvdan
foydalanish to‘g‘risida”gi 837–XII sonli Qonunning 4–moddasida O‘zbekiston
Respublikasining yagona suv fondi:
daryolar, ko‘llar, suv omborlari, boshqa yer usti suv havzalari va suv manbalari,
kanal va hovuzlarning suvlaridan;
yer osti suvlari va muzliklardan iboratdir;
davlatlararo daryolar Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryosi, Orol dengizi va
boshqa suvlardan foydalanish huquqi davlatlararo bitimlarda belgilab beriladi;
23
Suv O‘zbekiston Respublikasining davlat mulki umummilliy boylik
hisoblanadi, suvdan oqilona foydalanish lozim bo‘lib, u davlat tomonidan
qo‘riqlanadi
1
. Suv qishloq xo‘jaligi va sanoat ishlab chiqarishidagi barcha
jarayonlarning zaruriy tarkibiy qismi hisoblanadi. Suv yer yuzida eng ko‘p tarqalgan
modda bo‘lsa–da, ularning 98% zahirasini dengizlarning sho‘r suvlari tashkil etadi.
Umumiy chuchuk suvning atigi 0,1 foizidan foydalanish imkoni bor, xolos. Shuning
uchun ham suvdan foydalanishni davlat tomonidan nazorat qilinishi maqsadga
muvofiqdair.
Korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, dehqon xo‘jaliklari va fuqarolar suv
to‘g‘risidagi qonunlarni buzish natijasida yetkazilgan zararlarni qonunlarda
belgilangan miqdorda va tartibda qoplashlari shart. Korxonalar, tashkilotlar va
muassasalar zarar xarajatlarni to‘lashida aybdor bo‘lgan mansabdor shaxslar va
boshqa xodimlar belgilangan tartibda moddiy javobgar bo‘ladilar (117–118–
moddalar)
2
.
“Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risida”gi Kodeksning 74–moddasiga ko‘ra tabiiy
suv oqimlari (jilg’alar, soylar, daryolar va boshqalar), suv havzalari (ko’llar,
dengizlar) va boshqa tabiiy suv obyektlaridan olinadigan suvdan foydalanish va suv
iste’moli qoidalarini, suv olish limitlarini buzish, shuningdek, loyihada nazarda
tutilgan baliqlarni muhofaza qilish inshootlari va qurilmalari bo‘lmagan holda ulardan
suv olishni amalga oshirish fuqarolarga bazaviy hisoblash miqdorining uchdan
baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa, besh baravaridan o’n
baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi
3
.
Xuddi shunday huquqbuzarliklar ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilgandan keyin
bir yil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa, fuqarolarga bazaviy hisoblash
miqdorining besh baravaridan yetti baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa, o’n
baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.
1
O‘zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida» gi 1993-yil 6-maydagi 837-XII sonli Qonunning 4-
moddasi.//Manba : http://www.lex.uz
2
O’zbekiston Respublikasining “Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi 1993-yil 6-may 837-XII- sonli Qonunining
117-118-moddalari/ Manba: http://www.lex.uz
3
O’zbekiston Respublikasining 1994-yil 22-sentyabrdagi “Ma’muriy javobgarlik to’g’risida”gi Kodeksining 74-
moddasi/ Manba: http://www.lex.uz
24
Suv obyektlaridan olinadigan va ularga quyiladigan suv miqdorining dastlabki
hisobini yuritish va oqib kelib qo‘shilayotgan suvlar sifatini aniqlash qoidalarini
buzish, shuningdek, davlat suv kadastri yuritishning belgilangan tartibini buzish
mansabdor shaxslarga bazaviy hisoblash miqdorining uch baravaridan besh
baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.
Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilganidan keyin
bir yil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa, – mansabdor shaxslarga bazaviy hisoblash
miqdorining besh baravaridan o’n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab
bo‘ladi (Qonunning 75–moddasi)
1
.
“Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risida” gi Kodeksning 76–moddasiga muvofiq suv
xo‘jaligi inshootlari va qurilmalarini shikastlantirish bazaviy hisoblash miqdorining
uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.
Suv xo‘jaligi inshootlari va qurilmalaridan foydalanish qoidalarini buzish
mansabdor shaxslarga bazaviy hisoblash miqdorining o’n baravaridan o’n
baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi
2
.
Suv yoki suv havzalaridan foydalanish shartlarini buzish og‘ir oqibatlarga
sabab bo‘lsa jinoyat hisoblanadi. Shuning uchun “Jinoyat kodeksi”ning 203–
moddasiga ko‘ra bazaviy hisoblash miqdorining ellik baravaridan yuz baravarigacha
miqdorda jarima yoki uch yuz oltmish soat majburiy jamoat ishlari yoki uch yilgacha
axloq tuzatish ishlari yoxud bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoki uch
yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi
3
.
Mamlakatimiz suv fondi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Suv
va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi Qonuni “Yer kodeksi” bilan tartibga solinadi.
Kodeksning 77–moddasida shunday deyiladi: “Suv havzalari ( daryolar, ko’llar, suv
omborlari va shu kabilar), gidrotexnika va boshqa suv xo‘jaligi inshootlari egallab
turgan, shuningdek, suv havzalarining va boshqa suv obyektlarining qirg‘oqlari
1
O’zbekiston Respublikasining 1994-yil 22-sentyabrdagi “Ma’muriy javobgarlik to’g’risida”gi Kodeksining 75-
moddasi/ Manba: http://www.lex.uz
2
O’zbekiston Respublikasining 1994-yil 22-sentyabrdagi “Ma’muriy javobgarlik to’g’risida”gi Kodeksining 76-
moddasi/ Manba: http://www.lex.uz
3
O’zbekiston Respublikasining 1994-yil 22-sentyabrdagi 2012-XII-son Qonuniga muvofiq tasdiqlangan Jinoyat
Kodeksining 203-moddasi/ Manba: http://www.lex.uz
25
bo‘ylab ajratilgan mintaqadagi suv ehtiyojlari uchun korxonalar, muassasalar va
tashkilotlarga belgilangan tartibda berilgan yerlar suv fondi yerlari jumlasiga kiradi.
Suv fondi yerlarida suv obyektlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan xo‘jalik faoliyati
yuritish va qurilish ishlari olib borish ta’qiqlanadi. Suv fondi yerlaridan foydalanish
tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi”
1
.
Bugungi kunda suv ta’minotining asosiy va an’anaviy manbalari hisoblangan
daryolar, ko‘llar, Shimoliy qutb muzliklari, dengizlar, suv omborlari muttasil
ifloslanmoqda. Insoniyatning eng katta oziq–ovqat manbalaridan biri hisoblangan
jahon okeanlari ham hozirgi vaqtda inson sivilizatsiyasi qurboniga aylanmoqda. Har
yili jahon okeanlariga millionlab tonnagacha neft va neft mahsulotlari, sanoat va
maishiy chiqindilar kelib tushmoqda. Ilmiy texnikaviy taraqqiyot davriga nazar
tashlasak, erishilgan yutuqlar bilan birga katta iqtisodiy, ekologik xatoliklarga yo‘l
qo‘yilganini ham kuzatish mumkin. Ayniqsa, O‘rta Osiyoda yoki o‘zimizning
Respublikamizda oqibatini o‘ylamasdan yangi yerlarni o‘zlashtirilishi hayotimizning
asosi bo‘lmish suvning isrof bo‘lishiga va uning ifloslanishiga, yagona dengizimiz
Orolning qurishiga olib keldi. Orol dengizining suvi qochgan qirg‘oqlaridan
ko‘tarilayotgan chang–to‘zonlar 400 km uzoqlikkacha yetib bormoqda va
respublikamizning hosildor yerlariga zarar yetkazmoqda. Shuningdek aholining
oqova suvlari tarmoqlariga har xil suyuq chiqindilarni oqizishi, ayniqsa, ko‘p
qavatli turar joylarda yashovchi aholining ekologik madaniyat darajasining yetarli
emasligi natijasida oqova suvlari tarmoqlariga oziq–ovqat qoldiqlarini, tiqilmalarni
tozalash maqsadida har–xil kislotalarni, maxsus xojatxona qog‘ozi o‘rniga, har–
xil nostandart qog‘ozlarni tashlanishi, oqova tarmoqlaridan foydalanishni
qiyinlashtiradi.
Keyingi 60 yillarda turli xil kimyoviy yuvuvchi moddalarning ko‘payganligi,
yuvish jarayonida ulardan samarasiz foydalanishi oqibatida, oqova suvlarining
ifloslanishini kuchaytirib, ularni tozalash jarayonini qiyinlashtirmoqda.
Inson organizmi uni o‘rab turgan tashqi muhit bilan chambarchas bog‘liq.
Ifloslangan suv organizmga ta’sir qilish va kasallik keltirib chiqarish jihatidan katta
1
O’zbekiston Respublikasining 1998-yil 30-apreldagi Yer Kodeksining 203-moddasi/ Manba: http://www.lex.uz
26
ahamiyatga ega. Ayniqsa, u me’da–ichak, gepatit va boshqa turli yuqumli kasalliklar
tarqatishda muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham chiqindilar tashlanadigan suv
tez–tez bakteriologik jihatdan tekshirib turilishi kerak. Bu bir tomondan ochiq suv
havzalarini ifloslanishdan asrasa, ikkinchi tomondan shu bilan bog‘liq ko‘pgina
kasalliklarning oldini oladi. Demak, tashqi muhitning ifloslanishi kishi organizmiga
salbiy ta’sir etar ekan. Shuning uchun ham tashqi muhitni asrash inson sog‘ig‘ini
saqlash demakdir.
| 